مقدمه
بدون شک، اتومبیل در زمره یکی از مهمترین اختراعات بشر قرار داشته که شرایط زندگی، تأمین نیازهای حیاتی، حملونقل، ارتباطات و بسیاری از حوزههای اساسی دیگر را با تغییرات قابل توجهی مواجه نموده است. در زمانهای قدیم، انسان با کمک نیروی حیواناتی مانند اسب و شتر، مسیرهای طولانی را میپیمود و همین مسئله، موجب شده تا در طول تاریخ، بسیاری از محققین و دانشمندان، به دنبال ساخت وسیلهای برای عبور و مرور و حمل سادهتر افراد و کالاها باشند. شروع صنایع اتومبیلسازی به معنای مدرن آن را میتوان به اختراع موتور احتراقی در سال ۱۸۶۰ میلادی توسط «لونوار» بلژیکی نسبت داد که با بهرهگیری از نیروی موتور احتراقی، روند تکاملی در این صنعت با سرعت بسیار زیادی ادامه یافت. امروزه انواع مدلهای خودرو، اعم از خودروهای مبتنی بر سوخت فسیلی، هیبریدی و الکتریکی، تولید و تجاریسازی شده است و حتی زمزمههایی از تجاریسازی قریبالوقوع وسایط نقلیه دارای فناوری هدایت خودکار، به گوش میرسد. خودروهای خودران را میتوان نسل جدید خودروها دانست که صنعت خودروسازی را یک گام بزرگ به پیش خواهد برد.
دقت در مسیر رشد و توسعه صنعت خودروسازی، نشان میدهد که این صنعت با بهکارگیری هزاران نوآوری بزرگ و کوچک، توانسته است پیشرفت مستمر را تسهیل و تسریع نماید. بدیهی است که با توجه به سرمایهگذاریهای هنگفت برای توسعه این نوآوریها، نیاز به حفاظت در مقابل بهرهبرداریهای غیرمجاز دیگران، ضروری خواهد بود. همین عامل، موجب شده است تا سیستم پتنت به صورتی گسترده در صنعت خودروسازی مورد استفاده قرار گیرد و شرکتهای بزرگ خودروسازی، مانند جنرال موتورز، فورد و تویوتا، سبدی وسیع از پتنتهای مختلف را در اختیار گیرند. در این نوشتار، سعی خواهد شد تا نقش سیستم ثبت اختراع در صنعت خودروسازی و روند تغییر و تحولات آن را بررسی نماییم. مطالعه موردی سبد پتنت شرکتهای منتخب، شامل فورد، تویوتا و جنرال موتورز و همچنین بررسی استراتژیهای مالکیت فکری هر یک از آنها، از دیگر مطالب مندرج در این مقاله خواهد بود.
مروری بر صنعت خودرو
طراحی و ساخت خودرو، یکی از صنایع سودآور جهانی محسوب میشود که بازیگران اصلی آن، مانند جنرال موتورز، فورد و تویوتا، به لحاظ جغرافیایی و تاریخی، کاملاً بر بازار محصولات نهایی سلطه دارند. بنا بر گزارشها، در سال ۲۰۰۴ میلادی، سیزده خودروساز بزرگ جهان، بیش از ۹۵ درصد از سهم بازار تولید و فروش وسایط نقلیه در سرتاسر جهان را به خود اختصاص دادهاند. این در حالی است که در سال ۲۰۱۴ ، باز هم خودروسازان اروپایی، ژاپنی و آمریکای شمالی، از نظر ارزش بازار، میزان فروش و سود نهایی، در صدر قرار گرفتهاند. (تویوتا، فولکسواگن، دایملر کرایسلر، BMW، فورد، هوندا موتورز، جنرال موتورز، هیوندای، نیسان و SAIC، به ترتیب، ده شرکت برتر صنعت خودروسازی در سال ۲۰۱۴ بودهاند.)
یک ویژگی مهم و کلیدی در صنعت خودرو، وابستگی بسیار زیاد آن به فعالیتهای تحقیق و توسعه و نوآوری است. هر خودرو، متشکل از بیش از ۲۰۰۰۰ قطعه بزرگ و کوچک است که تمامی آنها، برای تولید و تکمیل خودروی نهایی، ضروری هستند. طی سالهای اخیر، تغییرات فناورانه در صنایع خودروسازی، موجب افزایش فشار بر بازیگران و شرکتهای خودروساز پیشرو شده، تا به نوآوری و دستیابی به پیشرفتهای فناورانه، شدت بخشند. گفتنی است که بر اساس گزارشهای موجود، صنعت خودروسازی پس از بخشهای «الکترونیک و صنایع کامپیوتری» و «سلامت و مراقبتهای بهداشتی»، بیشترین سهم از هزینههای تحقیق و توسعه را به خود اختصاص دادهاند و بسیاری از شرکتهای خودروساز، در زمره نوآورترین شرکتهای فناور جهان به حساب میآیند.
یکی دیگر از روندهای محسوس در صنعت خودروسازی، جهانی شدن رقابتها و شدت گرفتن فعالیتهای بینالمللی بازیگران است. تا پیش از این، خودروسازان سعی داشتند تا عملکرد خود را در مناطق سنتی تحت اختیارشان حفظ نمایند و صادرات محصول، اعم از خودرو نهایی یا قطعات، در اولویت بعدی آنها قرار داشت. این در حالی است که در سالهای اخیر و با افزایش رقابت در بازارهای نوظهور، نیازهای مشتریان در صدر اولویتهای شرکتهای خودروساز قرار گرفته و عملاً پاسخگویی به تقاضای مشتری در مقیاس جهانی، به استراتژی اصلی آنها بدل شده است. همین مسئله، باعث تغییرات فراوانی در بسیاری از استراتژیهای این شرکتها شده و تمایل به تحقیق و توسعه و آفرینش نوآوریهای جدید را به شدت افزایش داده است.
روندهای فناورانه در صنعت خودرو
در حال حاضر، صنعت خودرو در حال تجریه یک روند تغییر فناوری است. نوآوریهایی مانند خودروهای الکتریکی و هیبریدی، به تجاریسازی و تولید انبوه رسیده و خودروهای دارای فناوری هدایت خودکار، بهعنوان نسل جدید خودروها، نوعی دوره گذار فناوری را رقم زدهاند.
از لحاظ تاریخی، تمرکز صنعت خودروسازی، بیشتر بر روی نوآوریهای مکانیکی و توسعه فناوری اطلاعات بوده است. با توجه به سرعت قابلملاحظه ورودیهای فناورانه و پیچیدگی نوآوریهای جدیدی مانند سیستمهای مبتنی بر نرمافزار، در حوزه خودرو پنج روند فناوری عمده قابل مشاهده است که به ترتیب عبارتند از:
- تغییر در انتظارات و خواستههای مشتریان: تغییرات در طراحی خودرو بنا بر انتظارات افراد مسن و یا جوانان و همچنین خواستههای زنان؛
- ظهور بازارهای جدید: افزایش تقاضا برای انواع خودرو در کشورهای چین، هند و روسیه و توجه بیشتر شرکتهای خودروساز به این بازارهای نوظهور؛
- پیشرفت در فناوریهای تأمین نیرو: کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی، توسعه روزافزون خودروهای الکتریکی و هیبریدی، پیشرفت در سیستمهای خودکار حرکت و توقف خودرو و ترمز (کاهش قابلتوجه مصرف سوخت)؛
- ارتباطات هوشمند: استفاده از سیستمهای هوشمند فناوری اطلاعات برای اتصال بین خودرو و دستگاههایی مانند تلفنهای همراه و یا حتی خودروهای دیگر؛
- خودروهای خودران: کاهش نقش انسان در هدایت خودرو، بهکارگیری گسترده سیستمهای پردازش داده و هوش مصنوعی، برای بهبود فناوریهای هدایت خودکار وسایط نقلیه.
لازم به ذکر است که تشدید رقابت در صنعت خودرو و ظهور فناوریهای جدید و بسیار پیشرفته در این صنعت، موجب شده است تا بسیاری از خودروسازان بزرگ، درصدد تعریف و اجرای پروژههای همکاری در حوزه نوآوری و توسعه فناوری برآیند. پخش شدن مالکیت فناوریهای پتنت شده در بین خودروسازان مختلف و لزوم بهکارگیری همزمان آنها در محصول نهایی، خودروسازان را به سمت و سوی انعقاد توافقنامههای صدور مجوز پتنت هدایت نموده که یک ابزار کارآ برای تبادل فناوری بین شرکتهای فناور به حساب میآید.
پتنت و صنعت خودرو
تعداد پتنتهای به ثبت رسیده در صنعت خودروسازی، پیوسته در حال افزایش بوده است که این روند، بهویژه در طی سالهای اخیر، به شدت صعودی شده است. تشدید رقابتها و توسعه فعالیتهای بینالمللی شرکتهای خودروساز، موجب شده است تا بازیگران خارجی، به یک تهدید جدی برای نوآوریهای توسعهیافته در این شرکتها بدل شوند و طبیعی است که تقاضا برای حفاظت از این نوآوریها، بهویژه با استفاده از سیستم پتنت، به شدت افزایش یابد.
بنا بر گزارش مؤسسه تامسون رویترز که در سال ۲۰۱۵ میلادی انتشار یافته است، تویوتا خود را بهعنوان برترین ثبتکننده درخواستهای پتنت در بازه زمانی سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۳ میلادی مطرح نموده است. پس از این شرکت نیز، شرکتهای «Bosch»، هیوندا، هوندا، «Denso»، دایملر، جنرال موتورز، «Seiko Epson»، میتسوبیشی و «Continental»، در ردههای دوم تا دهم جای دارند.
یک نکته جالب در ارتباط با متقاضیان ثبت اختراع در صنعت خودرو، حضور فراگیر شرکتهای مختلف در بین متقاضیان برتر است. بنا بر آمار، بیش از ۷۵ درصد از پتنتهای مرتبط با فناوریهای خودرو، توسط شرکتهای غیر خودروساز یا به اصطلاح «Non-OEMs» به ثبت رسیده است که حاکی از فعالیت گسترده فناوران در این زمینه میباشد. امروزه بسیاری از فناوران مشهور، مانند اپل، گوگل و تسلا، به حوزه خودرو، خصوصاً خودروهای الکتریکی و خودران، وارد شدهاند و پتنتهای زیادی در این زمینه به ثبت رسانیدهاند. به نظر میرسد که چشمانداز صنعت خودرو بهعنوان یک صنعت مجزا و نسبتاً ایزوله که نوآوری در آن توسط تعدادی شرکت خودروساز مشخص انجام میگیرد، تصوری اشتباه و خام خواهد بود.
به منظور شناسایی روند ثبت اختراع در بخش خودرو، میتوان این صنعت را به پنج طبقه مختلف تقسیم نمود:
۱. فناوریهای نیروی محرکه یا «Propulsion»:
در این طبقه، فناوریهای مرتبط با تأمین نیرو، مانند طراحی موتور، انتقال قدرت و سیستمهای جایگزین مدنظر بوده و بر اساس پتنتهای بررسی شده، موضوع «Fuel Economy» که به آنالیز اقتصادی سوخت مصرفی خودرو و بهینهسازی آن میپردازد، در صدر موضوعات مورد توجه قرار دارد.
۲. فناوریهای مسیریابی یا «Navigation»:
فناوریهای مسیریابی، به تعیین محل خودرو و سیستمهای انتخاب مسیر آتی کمک میکنند. «GPS» و ارتباطات کوتاه برد اختصاصی، از مثالهای این دسته است.
۳. فناوریهای مرتبط با سرعت و کنترل خودرو یا «Handling»:
در این دسته، فناوریهای تغییر جهت و تعیین سرعت خودرو جای دارند که از مهمترین آنها، میتوان به فناوریهای ترمز خودرو، سیستمهای فرمان و تعلیق اشاره نمود. خودروهای خودران، از موضوعات داغ این طبقه محسوب میشوند که با توجه به پیشرفتهای اخیر، احتمالاً آینده صنعت خودرو را با تغییر و تحولات فراوانی مواجه خواهند ساخت.
۴. ایمنی یا «Safety & Security»:
یکی از آیتمهای بسیار مهم در حوزه خودرو، ایمنی محصولات و چگونگی حفاظت از سرنشینان وسایط نقلیه است. در این طبقه، سیستمهای ایمنی، صندلیها، کیسههای هوا، سیستمهای امنیتی خودرو و نظایر آن، مورد توجه قرار داشته و بحث «Driver Assistance» یا دستیار راننده، یک موضوع کلیدی محسوب میشود.
۵. سرگرمی یا «Entertainment»:
یک تغییر فاحش در صنعت خودروسازی که ناشی از انتظارات جدید کاربران از خودروهای خود میباشد، کاربردهای جانبی مرتبط با سرگرمی سرنشینان است. امروزه بخش عمدهای از خودروهای عرضه شده به بازار، دارای قابلیتهای وسیعی در ارتباط با سیستمهای مبتنی بر اینترنت و یکپارچهسازی عملکرد خودرو با گوشیهای هوشمند است و همه روزه خبرهایی از نوآوریهای جدید در این زمینه، به گوش میرسد.
پتنت و پیشرفتهای اخیر در صنعت خودروهای خودران
استفاده گسترده از وسایط نقلیه خودران، دیگر رؤیایی دور از دسترس نیست؛ بلکه بسیاری از فناوریهای مرتبط با این نسل جدید از خودروها، از قبیل سیستمهای کمکی راننده، کروز کنترل، سیستم شروع حرکت در سراشیبی و سربالایی، سیستم کمکی پارک، سیستم حرکت بین خطوط و ...، در حال استفاده بوده و کارخانههای خودروسازی و شرکتهای ارائهدهنده فناوریهای هدایت خودکار، بهطور مستمر در حال آزمایش خودروهای خودران خود در جادهها و معابر عمومی هستند. در همین راستا، هزاران پتنت نیز برای محافظت از حقوق مالکیت فکری آنها، به ثبت رسیده است. از دیدگاه ثبت اختراع، فناوریهای هدایت خودکار وسایط نقلیه، با پیچیدگیهایی همراه بوده و دفاتر ثبت پتنت، با گونه جدیدی از نوآوریها روبرو شدهاند که ویژگیهای «ICT» را با فناوریهای معمول خودروها ترکیب مینماید.
بنا به گزارش «EPO»، تعداد درخواستهای ثبت پتنت در حوزه خودروهای خودران در سال ۲۰۱۷ میلادی، بالغ بر ۳۹۹۸ مورد بوده است که در مقایسه با ۹۲۲ درخواست سال ۲۰۱۱ میلادی، رشدی ۳۳۰ درصدی را تجربه مینماید. آمار حاکی از آن است که در یک دهه گذشته، قریب به ۱۸۰۰۰ درخواست ثبت اختراع مربوط به خودروهای خودران، در «EPO» به ثبت رسیده است که ۴۰۰۰ مورد آن، مربوط به سال ۲۰۱۷ میلادی است و این مسئله، نشان دهنده سرعت بسیار بالای فعالیتهای تحقیق و توسعه در این حوزه است.
نکته شایان توجه این است که بر اساس آمارهای ارائه شده توسط «EPO»، شرکتهای فعال در زمینه «ICT» و مخابرات، با ۳۲.۸ درصد از کل درخواستهای ثبت شده، در رده نخست شرکتهای فعال در حوزه خودروهای خودران قرار دارند. این در حالی است که خودروسازان سنتی، سهم ۲۹.۳ درصدی را به خود اختصاص دادهاند. این مسئله، نشان میدهد که صنعت خودروهای خودران، به یک صنعت میانرشتهای و ترکیبی بدل شده است.
روند دادرسیهای حقوقی پتنت در صنعت خودرو
به موازات افزایش چشمگیر ثبت اختراع در صنعت خودرو، اختلافات حقوقی مرتبط با آن نیز سیر صعودی داشته است. بنا بر گزارش اخیر «PWC» که به بررسی دعویهای پتنت در سه دهه اخیر میپردازد، در بازه زمانی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۲ میلادی، تقریباً ۵ درصد از دعویها به صنعت خودرو اختصاص داشته است. جالب اینجاست که شیب افزایشی دعویهای حقوقی پتنت در صنعت خودرو، بسیار قابل توجه است؛ بهطوری که تعداد خودروسازان و تأمینکنندگان قطعات که با ادعای نقض پتنت مواجه شدهاند، از ۵۱ مورد در سال ۲۰۰۸ میلادی، با افزایشی ۳۰۰ درصدی، به ۲۰۵ مورد در سال ۲۰۱۳ رسیده است.
علاوه بر افزایش پتنتها، یکی از عواملی که بر تشدید نرخ افزایش دعاوی پتنت در صنعت خودرو اثرگذار بوده است، پیچیدگی صنعت خودرو و حضور پررنگ جنبههایی مانند سرگرمی و سیستمهای شبکهای در این صنعت است. این جنبهها، در خودروهای نسلهای قبل وجود خارجی نداشت و توجه به آنها، حضور شرکتهای فناوری مانند گوگل، اپل و مایکروسافت را به همراه داشته است. بدیهی است، در چنین حالتی که فناوری یک حالت بین رشتهای و ترکیبی پیدا میکند، چالشهای مرتبط با نقض پتنت و دعویهای حقوقی آن نیز، سیر صعودی خواهد داشت. به این موارد، فعالیتهای گسترده باجگیران پتنت و «NPE»ها را بهعنوان یک چالش رو به افزایش در حوزه پتنت، باید افزود که بر صنعت خودرو نیز اثرگذار بوده است.
مروری بر سبد پتنت شرکتهای خودرویی
۱. فورد:
فورد در سال ۲۰۱۷ میلادی، در مجموع ۱۸۶۸ پتنت گرنت شده در «USPTO» داشته است. این آمار، در حالی است که در سال ۲۰۱۸ میلادی، با افزایشی ۱۴ درصدی، تعداد پتنتهای گرنت شده این شرکت در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، به ۲۱۲۳ مورد افزایش یافته است. همچنین تا اواسط مارس سال جاری میلادی، این شرکت موفق به اخذ ۴۸۸ پتنت گرنت شده از این دفتر شده است.
بر اساس گزارش ارائه شده توسط «ifi claim» در خصوص پتنتهای گرنت شده در «USPTO»، در حالی که «IBM»، سامسونگ، کنون، اینتل، «LG»، شرکت تایوانی «TSMC»، مایکروسافت، کوالکام و اپل، به ترتیب در جایگاههای اول تا نهم لیست شرکتهای برتر قرار گرفتهاند، فورد نیز جایگاه دهمی این لیست را به خود اختصاص داده است.
حوزههای ثبت اختراع فورد به عنوان یکی از شرکتهای سنتی فعال در حوزه ثبت اختراعات مرتبط با صنعت خودروسازی که فعالیت خود را از سال ۱۹۱۹ میلادی آغاز نموده است، طیف وسیعی از نوآوریهای مرتبط با این صنعت را پوشش میدهد. این گستره فعالیت، از حوزههای ایمنی، از جمله کیسههای هوا و کمربندهای ایمنی، تا سیستمهای شناسایی مسیر حرکت در خوروهای خودران را پوشش داده است. این شرکت، با تمام معروفیت خود، با توجه به نیازهای خاص مشتریان، نسبت به تغییرات و اصلاحات در خودروهای خود نیز اقدام مینماید که از آن جمله، میتوان به تعبیه تلویزیون در عقب کامیون و وانت و یا حتی ارائه روشی برای حذف بوی نویی خودرو با توجه به سلیقه خاص مشتریان چینی این شرکت، اشاره نمود.
۲. تویوتا:
این شرکت که در سال ۱۹۳۷ میلادی تأسیس گردیده، در سال ۲۰۱۷ میلادی، در مجموع ۱۹۲۷ پتنت گرنت شده در «USPTO» داشته است. این آمار، در حالی است که در سال ۲۰۱۸ میلادی، با افزایشی ۲ درصدی، تعداد پتنتهای گرنت شده این شرکت در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، به ۱۹۵۹ مورد افزایش یافته است. همچنین تا اواسط مارس سال جاری میلادی، این شرکت موفق به اخذ ۴۶۶ پتنت گرنت شده از این دفتر شده است. نکته حائز اهمیت اینجاست که رقابت آنچنان تنگاتنگ پیش میرود که تویوتایی که به عنوان یکی از نوآورترین شرکتهای جهان شناخته میشد، در حالی که تا سال ۲۰۱۷ میلادی نیز از فورد پیشی داشت، به میزان قابل توجهی از این شرکت عقب مانده و در جایگاه سیزدهم لیست شرکتهای اخذکننده گواهی ثبت اختراع از «USPTO»، قرار گرفته است.
عزم جدی تویوتا برای قرارگیری در لیست شرکتهای نوآور جهان و همچنین حفظ سهم خود از بازارهای جهانی، این شرکت را بر آن داشته تا در حوزههای مختلفی به فعالیتهای تحقیق و توسعهای خود ادامه دهد. از خودروهای پرنده، تا سیستمهای ضدسرقت در خوروها و همچنین بهبود طراحیهای آیرودینامیکی خودرو، همه و همه در دستور کار جدی واحد تحقیق و توسعه این شرکت، قرار گرفته است.
۳. جنرال موتورز:
این شرکت که در سال ۱۹۰۸ میلادی تأسیس گردیده، در سال ۲۰۱۷ میلادی، با فاصلهای قابل توجه نسبت به فورد و تویوتا، در مجموع ۱۰۶۵ پتنت گرنت شده در «USPTO» داشته است. این آمار، در حالی است که در سال ۲۰۱۸ میلادی، حتی کاهشی ۲ درصدی نیز در آمار این شرکت رخ داده و تعداد پتنتهای گرنت شده آن در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، به ۱۰۴۶ مورد رسیده است. همچنین تا اواسط مارس سال جاری میلادی، این شرکت موفق به اخذ تنها ۲۶۱ پتنت گرنت شده از این دفتر شده است. لازم به ذکر است که جنرال موتورز در سال ۲۰۱۸ میلادی، در رده ۲۷ شرکتهای دارنده بیشترین پتنت گرنت شده در «USPTO»، قرار گرفته است.
جنرال موتورز علاوه بر تمایل به فعالیت در حوزه خوروهای خودران، استراتژیهای قابل توجهی را نیز در خصوص خوروهای الکتریکی در سر دارد. با وجود ورود این شرکت به حوزههای نوین حملونقل، در خصوص مسائلی همچون طراحیهای جدید خوردوهای مشتریپسند و همچنین طراحیهای لازم برای بهبود عملکرد خودرو نیز، به تحقیق و توسعه قابل توجهی میپردازد.