مقدمه
داراییهای فکری، به یکی از المانهای مهم رقابتپذیری در اقتصاد مدرن جهانی تبدیل شده است. به کمک این المان جدید و در نتیجه رقابت حاصل از آن که به تغییر جهان و شیوه زندگی ما میانجامد، همه افراد جامعه، منتفع میشوند. این نکته، در کنار ارزش والای نوآوری در دنیای امروز و بدل شدن آن به یکی از ارکان اصلی بقا و موفقیت کسبوکارها، نیاز به بذل توجه بیشتری دارد؛ چراکه در چنین شرایطی، لزوم حفاظت از داراییهای فکری، یکی از الزامات اساسی برای ورود به بازار خواهد بود. در همین راستا، آن دسته از نوآوران، مخترعین و کسبوکارهایی که قصد فعالیت در خارج از مرزهای کشور خود دارند، به شدت نیازمند دسترسی به روشهایی ساده، کارا و کمهزینه بوده تا بتوانند از اختراعات، علائم تجاری و طرحهای صنعتی خود، در کشورهای متعددی حفاظت نمایند. سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»، در راستای محافظت از داراییهای فکری، طیف متنوعی از خدمات ارزشمند جهانی را ارائه نموده که میتوان به سیستم بینالمللی ثبت اختراع (معاهده همکاری ثبت اختراع PCT)، سیستم بینالمللی ثبت علائم تجاری (سیستم مادرید) و سیستم بینالمللی ثبت طرحهای صنعتی (سیستم لاهه)، اشاره نمود.
این سازمان، سالیانه گزارشی از عملکرد خود در رابطه با ارائه خدمات مذکور، منتشر نموده که مورد توجه سیاستگذاران، برنامهریزان راهبردی در عرصه فناوری و نوآوری و علاقهمندان به حوزه و جغرافیای نوآوری، قرار میگیرد. گزارش جدید وایپو که در نوزدهم مارس سال جاری میلادی، در خصوص خدمات ارائهشده این سازمان طی سال ۲۰۱۸ و تحت عنوان «WIPO 2018 IP Services» انتشار یافته است، به بررسی تحولات صورت گرفته در این دوره زمانی و نقش هر یک از بازیگران حوزه مالکیت فکری، پرداخته است. در نوشتار حاضر، به بررسی کلان گزارش مذکور و تغییر و تحولات در اکوسیستم نوآوری از منظر وایپو، میپردازیم.
سیستم «PCT»
سیستم «PCT»، برای مخترعینی که به دنبال محافظت از اختراع خود در سطح بینالمللی هستند، مزایای متعددی از حیث زمان و هزینه، در بر خواهد داشت. همچنین به کمک این پیمان، تصمیمگیری در خصوص ارزیابی درخواستها و اعطای گواهی توسط دفاتر ثبت اختراع مختلف، تسهیل شده و در گامی کلانتر، دسترسی عمومی به اطلاعات فنی اختراعات و فناوریهای ثبتشده را به ارمغان خواهد داشت.
مطابق با آمار و ارقام انتشار یافته از سوی وایپو، برای نهمین سال پیاپی، تعداد درخواستهای «PCT» روند صعودی خود را ادامه داده و با رشد ۳.۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷ میلادی، به ۲۵۳۰۰۰ درخواست، رسیده است. این رشد، دور از ذهن نبوده و همراستا با رشد چشمگیر فعالیتهای ثبت اختراع در کشورهای مختلف میباشد. با این حال، موضوع جالبی که در این گزارش به چشم میخورد، ثبت بیش از نیمی از درخواستهای «PCT»، از سوی متقاضیان آسیایی و بهصورت ویژه، کشورهای چین، هند و کرهجنوبی است. «فرانسیس گری»، مدیرکل وایپو، در این خصوص بیان میدارد: «سهم عمدهای از درخواستهای ثبت اختراع دریافتی، متعلق به آسیا بوده و این نقطه عطفی برای این منطقه پویا است. این موضوع را میتوان به تغییر در جغرافیای فعالیتهای نوآورانه از غرب به شرق، تعبیر نمود.»
در سال ۲۰۱۸، کشور آمریکا با ثبت ۵۶۱۴۲ درخواست «PCT»، بیشترین تعداد درخواست را به خود اختصاص داده و چین با ثبت ۵۳۳۴۵ درخواست، در جایگاه دوم قرار دارد. با توجه به روند رشد فزاینده چین، انتظار میرود که این کشور تا دو سال آینده، از آمریکا نیز پیشی گرفته و جایگاه نخست تعداد درخواستهای «PCT» را، به خود اختصاص دهد. این امر، به ویژه با توجه به رشد منفی ۰.۹ درصدی آمریکا در سال ۲۰۱۸، میتواند حتی سریعتر نیز رخ دهد. آمریکا در حالی با کاهش تعداد درخواستهای «PCT» مواجه شده که چین، یک رشد مثبت ۹.۱ درصدی را در این سال تجربه نموده است. البته لازم به یادآوری است که رشد ۹ درصدی درخواست های «PCT» چین در سال ۲۰۱۸، کمترین میزان رشد از سال ۲۰۰۲ تاکنون برای این کشور محسوب شده که یکی از دلایل عمده این وضعیت، کاهش شدید تعداد درخواستهای شرکت «ZTE»، بوده است.
بر اساس آمار وایپو، کشورهای ژاپن، آلمان و کرهجنوبی، به ترتیب با ۴۹۷۰۳، ۱۹۸۸۳و ۱۷۰۱۴ درخواست «PCT»، در ردههای سوم تا پنجم فهرست کشورهای برتر قرار گرفتهاند. از نکات درخور توجه در مورد ده کشور برتر این فهرست، رشد منفی کشورهای فرانسه و هلند است. در شکل ۱، خلاصهای از آمار درخواستهای «PCT» ده کشور برتر و نرخ رشد هر یک از آنها در مقایسه با سال ۲۰۱۷، ارائه شده است.
شکل ۱- ده کشور برتر از منظر تعداد درخواستهای «PCT»
رشد ۱۰۰ درصدی ایران با ثبت ۱۷۶ درخواست، از دیگر نکات برجسته گزارش وایپو پیرامون درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۱۸ است که این موضوع، میتواند حاکی از تغییر رویکرد مخترعین و فناوران ایرانی، در ثبت پتنتهای خارجی و پیگیری این مهم، از مسیر «PCT» باشد.
یکی از شاخصهایی که وایپو تأکید زیادی روی آن دارد، بررسی کشورهای متقاضی ثبت اختراع، از منظر درآمدی است. از این منظر، در میان ۱۵ کشور با بیشترین تعداد درخواست «PCT»، تنها کشورهای چین (۵۳۳۴۵ درخواست) و هند (۲۰۱۳ درخواست)، با درآمد متوسط حضور داشته و مابقی جایگاهها، متعلق به کشورهای دارای سرانه درآمدی بالا است. همچنین در میان ۱۵ کشور برتر، هند با رشد ۲۷.۲ درصدی، در کنار فنلاند با رشد ۱۴.۷ درصدی، تنها کشورهایی هستند که در این سال، رشد دو رقمی در تعداد درخواستهای «PCT» را تجربه نمودهاند.
از نظر جغرافیایی نیز، قاره آسیا با اختصاص ۵۰.۵ درصدی درخواستهای ثبتشده، در رتبه نخست جای داشته و پس از آن، اروپا و آمریکای شمالی، به ترتیب با ۲۴.۵ و ۲۳.۱ درصد، در ردههای دوم و سوم جای دارند.
نگاه شرکتی به آمار وایپو، حاکی از آن است که غول فناوریهای مخابراتی چین، یعنی «هوآوی»، با ثبت رکورد ۵۴۰۵ درخواست، جایگاه اول خود را در بین شرکتهای پیشرو در فعالیتهای ثبت اختراع، حفظ نموده است. این شرکت، با افزایش ۳۵ درصدی در تعداد درخواستهای «PCT» و اختلاف قابلملاحظه با سایر شرکتهای برتر، نشان داده است که با سرمایهگذاری گسترده در فعالیتهای تحقیق و توسعه، قصد دارد تا در بازارهای خارج از چین نیز، به بازیگر اصلی حوزه ارتباطات و مخابرات، بدل گردد. لازم به ذکر است که این شرکت، با ثبت ۲۴۸۵ درخواست ثبت اختراع در دفتر ثبت اختراعات اروپا «EPO»، با اختلاف ناچیزی در رتبه دوم شرکتهای برتر دارنده ثبت اختراعات اروپایی در سال ۲۰۱۸ قرار گرفته است که این مسئله نیز، خود تأییدی بر عزم جدی این شرکت، برای پیشی گرفتن از رقبا در بازارهای بین المللی است.
در فهرست ده شرکت برتر از نظر ثبت درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۱۸، شش شرکت آسیایی، دو شرکت اروپایی و دو شرکت آمریکایی، حضور دارند. این فهرست، در مقایسه با فهرست سال ۲۰۱۷، دچار تغییرات اساسی شده است؛ به طوریکه شرکت ژاپنی «میتسوبیشی الکترونیک»، با ثبت ۲۸۱۲ درخواست و علیرغم اختلاف فاحش با هوآوی، با دو رده صعود، در جایگاه دوم قرار گرفته است. «اینتل» علیرغم رشد منفی در تعداد درخواستها، جایگاه سومی خود در سال جدید را حفظ نموده و کوآلکام نیز در رده چهارم شرکتهای برتر قرار گرفته است. از نکات قابلتوجه فهرست شرکتهای برتر، جایگاه پنجمی شرکت «ZTE» با تعداد ۲۰۸۰ درخواست است. این شرکت چینی، در سال ۲۰۱۶ در صدر فهرست شرکتهای پیشرو و فناور وایپو قرار داشت، ولی با افت ۲۹.۸ درصدی در سال ۲۰۱۸، روند نزولی خود در سال ۲۰۱۷ را ادامه داد. شرکت چینی «BOE Technology Group» که در زمینه اینترنت اشیاء و حوزه سلامت فعالیت میکند، از دیگر شرکتهای فعال در حوزه ثبت اختراع بوده که توانسته رتبه هفتمی خود در سال ۲۰۱۷ را حفظ نماید. همانطوری که در شکل ۲ مشاهده میشود، از شش شرکت برتر آسیایی که بیشترین تعداد درخواست را داشتهاند، سه شرکت متعلق به چین است. این مسئله، حاکی از آن است که علیرغم وجود بازار داخلی بزرگ برای شرکتهای فناور چینی، فعالان عرصه نوآوری و فناوری در این کشور، به صورتی جدی، به بیرون از مرزها اندیشیده و به دنبال بازارهای جهانی برای ایدهها و نوآوریهای خود هستند.
یکی دیگر از نکات مطرح در گزارش وایپو، ورود بازیگران جدید و رقبای نوظهوری است که میتوانند ساختار رقابت در بازارهای جهانی را تحت تأثیر قرار دهند. آمار و ارقام، حاکی از آن است که شرکتها و بازیگران جدید، با شتابی بسیار زیاد، در حال ورود به اکوسیستم نوآوری بوده و میتوانند در آینده نه چندان دور، به عنوان تهدیدی جدی برای غولهای بزرگ حوزههای مرتبط، تلقی شوند. از جمله این شرکتها، میتوان به «Sony Semiconductor Solutions» اشاره نمود که اگرچه از شرکتهای تابعه سونی است، اما فعالیت خود را در حوزه نیمههادیها و محصولات مرتبط، از جمله حسگرهای تصویری را، از سال ۲۰۱۶ میلادی آغاز نموده است. این شرکت، علیرغم عمر بسیار کوتاه، با ثبت ۴۶۷ درخواست «PCT» در سال ۲۰۱۸، صعودی ۳۰۴ رتبهای نسبت به جایگاه سال ۲۰۱۷ (ثبت ۶۹ درخواست) را تجربه نموده و در زمره ۴۰ شرکت برتر فهرست وایپو، قرار گرفته است. شرکت چینی «SZ DJI Technology» نیز، که در زمینه ساخت پهباد و تصویربرداری هوایی فعالیت میکند، از دیگر نمونههای بازیگران نوظهور عرصه پتنت است که با ثبت ۶۵۶ درخواست در سال ۲۰۱۸ و رشد بیش از دو برابری نسبت به سال قبل از آن (۲۳۸ درخواست)، ۵۶ پله صعود را تجربه نموده و در رده بیست و نهم قرار گرفته است.
شکل ۲- ده شرکت و دانشگاه برتر از نظر تعداد درخواست «PCT»
توسعه دانشگاههای نسل سوم و کارآفرین، موجب شده است که دانشگاهها بهعنوان نهادهای تأثیرگذار در توسعه اقتصادی و یکی از بازیگران پیشرو در سیستم پتنت، مورد توجه قرار گیرند. وایپو نیز در بررسیها و گزارشهای خود، نگاه ویژهای به دانشگاهها داشته و به معرفی نهادهای تحقیقاتی و پژوهشی پیشرو در استفاده از سیستم بینالمللی «PCT»، پرداخته است. در سال ۲۰۱۸ میلادی، دانشگاه کالیفرنیا با ۵۰۱ درخواست، جایگاه اول را به خود اختصاص داده است. این دانشگاه، از سال ۱۹۹۳ در صدر دانشگاههای برتر قرار داشته و این عنوان را در سال ۲۰۱۸ نیز حفظ نموده است. شایان ذکر است که دانشگاه کالیفرنیا، در رده ۳۹ فهرست کلی متقاضیان «PCT» و بالاتر از شرکت نیمههادی سونی، قرار دارد. دانشگاههای «MIT»، شنزن، «South China University of Technology»، هاروارد و تگزاس نیز، به ترتیب در ردههای دوم تا ششم دانشگاههای برتر قرار گرفتهاند. از نکات درخور توجه، قرار گرفتن دانشگاههای چینی در میان فهرست ده دانشگاه برتر وایپو، برای نخستین بار است. این لیست، متشکل از پنج دانشگاه آمریکایی، چهار دانشگاه چینی و یک دانشگاه از کرهجنوبی بوده که حاکی از سلطه کامل کشورهای چین و آمریکا است. به نظر میرسد که دانشگاههای چینی نیز، همراستا با کسبوکارها و شرکتهای فناور این کشور، نگاه خود را به بیرون مرزها معطوف نموده و در صدد تجاریسازی و کسب ثروت از دستاوردهای تحقیقاتی خود در بازارهای جهانی هستند.
یکی دیگر از شاخصهای مفید جهت دستهبندی و تحلیل آمار مربوط به فعالیتهای نوآورانه و به ویژه ثبت اختراع، حوزههای فناوری است. بدین منظور، وایپو حوزههای فناوری را به ۳۵ دسته مختلف تقسیمبندی نموده که در ذیل پنج دسته کلی مهندسی الکترونیک، ابزارآلات و وسایل سنجش، شیمی، مهندسی مکانیک و سایر حوزهها، قرار میگیرند. به عنوان مثال، وایپو فناوری نانو را در ذیل دسته شیمی و یا حملونقل را در ذیل سایر حوزهها قرار داده است. در میان حوزههای فناوری، ارتباطات دیجیتال با سهم ۸.۶ درصدی، بیشترین تعداد درخواستهای «PCT» را به خود اختصاص داده است. حوزه فناوریهای مربوط به رایانه، ماشینآلات و دستگاههای الکترونیکی، فناوریهای پزشکی و حمل نقل نیز، به ترتیب سهم ۸.۱، ۷، ۶.۷ و ۴.۶ درصدی داشتهاند. در میان ده فناوری برتر، حوزه حملونقل با افزایش ۱۱.۳ درصدی تعداد درخواستها نسبت به سال ۲۰۱۷، بیشترین رشد را تجربه نموده و پس از آن، ارتباطات دیجیتال و حوزه نیمههادیها نیز، به ترتیب با افزایش ۱۰.۱ و ۹.۸ درصدی نسبت به سال قبل، رشد قابلتوجهی داشتهاند. البته حوزههایی مانند «ارتباطات پایه و غیردیجیتال» و «کنترل» که تنها سهم ۰.۷ و ۲.۲ درصدی از درخواستهای «PCT» را به خود اختصاص دادهاند، با رشدی قابل توجه ۲۹.۵ و ۲۱.۲ درصدی، روبرو بودهاند.
شکل ۳- تعداد درخواستهای «PCT» منتشرشده در پنج حوزه برتر فناوری و سهم هریک از کل درخواستها
علائم تجاری (سیستم مادرید)
سیستم مادرید، مسیری ساده و کمهزینه برای ثبت و مدیریت علائم تجاری در مقیاس بینالمللی، فراهم میآورد. در سال ۲۰۱۸ میلادی، تعداد ۶۱۲۰۰ نشان تجاری در سیستم مادرید به ثبت رسیده است که رشد ۶.۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷ را نشان میدهد. بر اساس آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، طی سال ۲۰۱۸، متقاضیان آمریکایی با ثبت ۸۸۲۵ نشان تجاری، بیشترین تعداد درخواست در سیستم مادرید را به خود اختصاص دادهاند. کشورهای آلمان، چین، فرانسه و سوئیس نیز، به ترتیب با ثبت ۷۴۹۵، ۶۹۰۰، ۴۴۹۰ و ۳۳۶۴ تعداد علامت تجاری، در ردههای بعدی قرار دارند. در میان ۱۵ کشور برتر از حیث استفاده از سیستم مادرید برای ثبت نشانهای تجاری، کرهجنوبی با رشد ۲۶.۲ درصدی، ژاپن با رشد ۲۲.۸ درصدی و ترکیه نیز با رشد ۱۰.۲ درصدی (۱۴۳۷ نشان تجاری)، بالاترین افزایش نسبت به سال ۲۰۱۷ را داشتهاند. در مقابل، کشورهای استرالیا و اتریش، به ترتیب با کاهش ۲.۴ درصدی و ۰.۱ درصدی در تعداد درخواستها، رشدی منفی را تجربه نمودهاند.
در سطح بنگاهی، شرکت سوئیسی «Novartis AG» که یکی از بزرگترین شرکتهای داروسازی جهان است، با ثبت ۱۷۴ علامت تجاری در سیستم مادرید، بهترین عملکرد را داشته و با چهار پله صعود نسبت به سال ۲۰۱۷، در صدر فهرست متقاضیان این سیستم، قرار گرفته است. شرکت فرانسوی «L’Oréal» که در حوزه محصولات آرایشی و بهداشتی فعالیت میکند، با اختلاف ناچیز و ثبت ۱۶۹ درخواست، در رده دوم قرار دارد. خودروساز آلمانی «دایملر»، «اپل» و «هنکل» نیز، به ترتیب با ثبت ۱۲۹، ۸۷ و ۸۶ نشان تجاری، در جایگاههای بعدی قرار گرفتهاند. آنچه در آمار وایپو مشهود است، عدم ثبات و غیرقابل پیشبینی بودن تعداد درخواستهای علائم تجاری، برخلاف سیستم «PCT» است؛ چراکه هیچ یک از ۶۰ متقاضی برتر علائم تجاری، جایگاه و تعداد درخواست خود در سال ۲۰۱۷ را تکرار نکرده و اختلافات قابلتوجهی در بین رتبههای هر شرکت در سالهای مختلف وجود دارد. به طور مثال، شرکت ژاپنی «نینتندو» که در عرصه طراحی و تولید بازیهای ویدئویی فعالیت دارد، با ثبت ۷۵ درخواست، صعودی ۱۱۶ پلهای در فهرست مذکور داشته است.
بنا بر آمار ارائه شده در خصوص علائم تجاری، درخواستهای مربوط به حوزه کامپیوتر و الکترونیک، بیشترین سهم (۱۰.۱٪) را به خود اختصاص داده است. خدمات کسبوکار و خدمات فنی، حوزههای دیگری هستند که به ترتیب، با سهم ۸ و ۷.۷ درصدی، در ردههای بعدی قرار دارند. لازم به ذکر است، تعداد نشانهای ثبت شده برای حوزه خدمات فنی، رشد قابلتوجه ۱۳.۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۷ تجربه نموده است. همچنین، رشد ۱۲.۹ درصدی تعداد برندهای ثبت شده توسط شرکتهای تولیدکننده مواد شوینده، از نکات جالبتوجه دیگر ارائه شده در این گزارش است.
طرحهای صنعتی (سیستم لاهه)
سیستم لاهه، سازوکاری کارآمد برای حفاظت از گونه دیگری از داراییهای فکری، یعنی طراحیهای صنعتی است که میتواند راهکاری کمهزینه برای متقاضیانی باشد که میخواهند در مقیاس بینالمللی، از طراحیهای صنعتی خود محافظت نمایند. این سیستم، راهحلی عملی و کمهزینه برای کسبوکارها بوده که میتوان با ثبت تنها یک درخواست، بیش از ۱۰۰ طرح صنعتی را در ۷۰ کشور عضو معاهده، تحت حفاظت قرار داد.
در سال ۲۰۱۸ میلادی، تعداد ۱۹۲۹۶ طرح صنعتی، در قالب ۵۴۰۴ درخواست، در سیستم لاهه به ثبت رسیده است. این آمار، بدین معنا است که تعداد درخواستهای ثبت شده، از رشدی ۳.۷ درصدی در مقایسه با سال قبل، برخوردار بوده است. البته تعداد طراحیهای صنعتی ثبت شده، در مجموع، کاهش ۰.۷ درصدی را نشان میدهد. (معیار سازمان جهانی مالکیت فکری برای ارائه آمار، تعداد طرحهای ثبت شده و نه تعداد درخواستها است.)
کشور آلمان با ثبت ۳۹۶۴ طرح، جایگاه اول خود را در میان کشورهای برتر حفظ نموده است. سوئیس، کرهجنوبی، فرانسه و هلند نیز، به ترتیب با ثبت ۲۵۱۰، ۱۵۴۷، ۱۴۵۴ و ۱۳۸۲ طرح صنعتی، در ردههای دوم تا پنجم کشورهای دارای بیشترین طراحی صنعتی ثبتشده در سیستم لاهه، قرارگرفتهاند. در این میان، کشور هلند رشد بیسابقه ۷۱.۳ درصدی در تعداد طرحها را نسبت به سال ۲۰۱۷، تجربه نموده و در کنار آن، ژاپن نیز با ثبت ۱۲۶۸ طرح و رشد ۵۲.۶ درصدی، جهش بزرگی در این زمینه داشته است. از سوی دیگر، آمریکا با کاهش ۲۲.۲ درصدی در تعداد طراحیهای صنعتی، مواجه شده است.