مقدمه
با افزایش چشمگیر درخواستهای ثبت اختراع و استقبال فزاینده مخترعین، نوآوران و شرکتهای فناور برای حفاظت از داراییهای فکری، تعدادی از بزرگترین دفاتر ثبت اختراع، با هدف افزایش همکاریها و هماهنگی در فرآیند ثبت، انتشار و ارزیابی پتنت، اقدام به راهاندازی نهادی تحت عنوان «The Five IP Office» نمودند که امروزه به اختصار، «IP5» نامیده میشود. این نهاد، متشکل از دفاتر ثبت اختراع آمریکا، چین، ژاپن، کره جنوبی و اتحادیه اروپا است که با توجه به سهم عمده آنها در تعداد پتنتهای به ثبت رسیده، نقشی کلیدی در محافظت از اختراعات در سطح جهانی ایفاء میکنند. «IP5»، همه ساله اقدام به انتشار گزارشی پیرامون فعالیتهای ثبت اختراع دفاتر پنجگانه و آخرین پیشرفتهای صورت گرفته از سوی آنها مینماید که در این نوشتار، به بررسی و مرور گزارش اخیر این نهاد، تحت عنوان «IP5 statistical Report 2018» خواهیم پرداخت.
مروری بر شکلگیری و توسعه «IP5»
«IP5»، مجمعی متشکل از پنج دفتر مالکیت فکری مهم و کلیدی است که بخش عمدهای از فعالیتهای مرتبط با ثبت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری در سطح جهان را به خود اختصاص دادهاند. این مجمع، با هدف هماهنگسازی فعالیتهای دفاتر مذکور و توسعه همکاری بین آنها، بهویژه در جهت بهبود کارایی فرآیند ارزیابی ثبت اختراع، ایجاد شده و اعضای آن عبارتند از:
۱. دفتر ثبت اختراع اروپا «EPO»
۲. دفتر ثبت اختراع ژاپن «JPO»
۳. دفتر مالکیت فکری کره جنوبی «KIPO»
۴. دفتر مالکیت فکری جمهوری خلق چین «CNIPO»
۵. دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO»
بنا بر آمارهای انتشار یافته، این پنج دفتر مالکیت فکری، در مجموع بالغ بر ۸۰ درصد از پروندههای ثبت اختراع را به خود اختصاص دادهاند. علاوه بر این، بیش از ۹۵ درصد از فعالیتهای ذیل پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، از طریق این دفاتر انجام میگیرد. تمامی این آمارها، بیانگر نقش کلیدی دفاتر فوق در اکوسیستم جهانی مالکیت فکری و به تبع آن، اهمیت همکاری و تعاملات بین آنها است.
چشمانداز اولیه «IP5»، تمرکز بر از بین بردن تکرارهای غیرضروری در فرآیندهای کاری، افزایش کارایی و کیفیت ارزیابیهای ثبت اختراع و نیز، تضمین پایداری و ثبات حقوق انحصاری اعطا شده بود که در ادامه و با گذشت بیش از یک دهه از فعالیت این نهاد و با هدف پاسخگویی به نیازهای جدید و در حال رشد، در سال ۲۰۱۷ میلادی، چشمانداز جدید «IP5» بدینصورت تغییر یافت:
«هماهنگسازی اقدامات و رویههای ثبت اختراع، افزایش به اشتراکگذاری اقدامات انجام گرفته، آمادهسازی نتایج ارزیابی و جستجو در کمترین زمان و با کیفیت بالا و نیز، دسترسی بدون محدودیت به اطلاعات پتنت، با هدف ترویج یک چشمانداز بینالمللی، کارآمد، مقرونبهصرفه و کاربرپسند از پتنت»
مروری بر وضعیت آماری دفاتر پنجگانه در سال ۲۰۱۸
یکی از وظایف عمده «IP5»، جمعآوری آمار و اطلاعات مرتبط با ثبت اختراع و تدوین و انتشار گزارشات سالیانه از آنها است. این گزارشهای آماری، فعالیتهای ثبت و انتشار پتنت در سرتاسر جهان و اقدامات و برنامههای دفاتر پنجگانه مالکیت فکری را مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار میدهد. این گزارشها، در ابتدا تنها شامل گزارش عملکرد دفاتر مالکیت فکری ژاپن، آمریکا و اروپا بود که در ادامه، کشورهای کره جنوبی و چین نیز به آن افزوده شدند.
بنا بر جدیدترین گزارش «IP5» که به تازگی انتشار یافته است، در سال ۲۰۱۸ میلادی، بیش از ۲.۸ میلیون درخواست جدید در دفاتر پنجگانه مالکیت فکری به ثبت رسیده که چین با «۱۵۴۲۰۰۲» درخواست، سهمی تقریباً ۵۵ درصدی را به خود اختصاص داده است. علاوه بر این، بالغ بر ۱.۲ میلیون گواهی ثبت اختراع، از سوی اعضای «IP5» به متقاضیان اعطا شده است که رشدی یک درصدی را در مقایسه با سال ۲۰۱۷ نشان میدهد. در جدول ۱، عملکرد هر یک از اعضای «IP5» در ثبت درخواست و پتنتهای گرنت شده در سال ۲۰۱۸ و میزان کاهش یا افزایش نسبت به سال قبل از آن، ارائه شده است.
جدول ۱- عملکرد اعضای «IP5» در اخذ درخواست و اعطای گواهی در سال ۲۰۱۸ میلادی
اگر روند درخواستهای به ثبت رسیده در هر یک از دفاتر عضو «IP5» را در طی سالهای اخیر بررسی نماییم، سیر صعودی فعالیتهای چین در مقایسه با دیگر اعضا کاملاً مشهود خواهد بود. همانگونه که در شکل ۱ مشاهده میشود، چین از سالهای ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ به اینسو، سیری کاملاً صعودی را در زمینه تعداد درخواستهای ثبت اختراع پیموده و عملاً به بزرگترین بازیگر حوزه مالکیت فکری و ثبت اختراع در جهان مبدل شده است. این در حالی است که سایر اعضای «IP5» در یک مسیر خطی و با شیب بسیار ناچیز حرکت نموده و همین عامل، موجب فاصله گرفتن هر چه بیشتر چین از آنها شده است.
برخلاف روند تقریباً ثابت پتنتهای به ثبت رسیده (به استثنای چین)، تعداد گواهیهای اعطا شده توسط دفاتر پنجگانه «IP5»، با فراز و نشیب به نسبت بیشتری همراه است. رشد ۲۰ درصدی پتنتهای گرنت شده از سوی «EPO» و در مقابل، کاهش ۳.۵ درصدی «US» پتنتهای گرنت شده از سوی «USPTO» در سال ۲۰۱۸، تنها بخشی از این تفاوتهای قابلملاحظه محسوب میشود. در شکل ۲، روند تعداد گواهیهای اعطا شده طی یک دهه اخیر، قابل مشاهده است.
شکل ۱- روند درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده «IP5» طی بازه زمانی ده ساله
شکل ۲، سهم مخترعین و فناوران بومی در فعالیتهای ثبت و انتشار پتنت در اعضای پنجگانه «IP5»، ارائه شده است. همانطور که در شکل ارائه شده، سهم عمده درخواستهای ثبت اختراع در کشورهای چین، کره جنوبی و ژاپن، به ساکنین این کشورها اختصاص داشته و در مقابل، توزیع درخواستها در آمریکا و اروپا، تا حدی پراکندهتر است. به نظر میرسد که علت این امر، اعتبار سیستمهای پتنت مذکور و اطمینان مخترعین و فناوران از اجرای حقوق انحصاری پتنت در آمریکا و کشورهای عضو کنوانسیون ثبت اختراع اروپا است. البته بازار وسیع و تقاضای قابلتوجه برای محصولات فناورانه و نوآوریهای جدید در این دو منطقه که به لطف اقتصاد پیشرفته و سطح توسعهیافتگی آنها میسر شده است نیز، مزید بر علت شده است.
شکل ۲- نمودار توزیع درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده «IP5» در سال ۲۰۱۸
در ادامه، به بررسی دقیق و تفصیلی عملکرد کشورهای عضو «IP5» در سال ۲۰۱۸ میلادی، خواهیم پرداخت.
۱- دفتر مالکیت فکری چین:
همانطور که اشاره گردید، چین با «۱۵۴۲۰۰۲» درخواست ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. از این تعداد درخواست که رشدی ۱۱.۶ درصدی نسبت به سال قبل از آن را نشان میدهد، «۱۳۹۳۸۱۵» درخواست (بیش از ۹۰ درصد کل درخواستها)، متعلق به مخترعین و فناوران چینی بوده و پس از آن، کشورهای کره جنوبی، اعضای کنوانسیون ثبت اختراعات اروپا «EPC» و آمریکا، به ترتیب با «۴۵۲۸۴»، «۳۹۸۱۰» و «۱۰۳۵۹» درخواست، در ردههای بعدی جای گرفتهاند.
نکته جالبتوجه پیرامون درخواستهای ثبت اختراع در چین، افزایش چشمگیر ۲۹.۶ درصدی درخواستهای ثبت شده از سوی مخترعین و فناوران غیرعضو «IP5»، نسبت به سال ۲۰۱۷ است. نکته جالب دیگر نیز، افزایش ۵.۱ تا ۱۱.۹ درصدی در تعداد درخواستهای اعضای «IP5» است که کمترین میزان یعنی ۵.۱ درصد، متعلق به آمریکا و بیشترین میزان یعنی ۱۱.۹ درصد، متعلق به اتباع چینی است. این آمار، گویای دو مسئله است: اول اینکه به نظر میرسد، اقدامات و برنامههای چین برای اصلاح قوانین ثبت اختراع و تقویت هر چه بیشتر حفاظت پتنت، زمینه را برای فعالیت شرکتهای فناور و نوآوران داخلی و خارجی مهیا نموده و دوم اینکه، فناوران آمریکایی به دلیل برخی اصطکاکهای اخیر تجاری بین چین و آمریکا، حضور کمرنگتری را در بازار چین تجربه مینمایند که نمود آن، در کمترین رشد تعداد پتنتهای به ثبت رسیده به چشم میخورد.
از منظر تعداد پتنتهای گرنت شده نیز، کشور چین با اعطای «۴۳۲۱۴۷» گواهی ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸، در صدر کشورهای عضو «IP5» قرار گرفته است. از این تعداد، «۳۴۵۹۵۹» پتنت به مخترعین و شرکتهای چینی، «۲۸۰۹۴» پتنت به مخترعین و فناوران ژاپنی، «۲۲۹۷۸» پتنت به اعضای کنوانسیون اروپا، «۲۲۹۱۵» پتنت به فناوران آمریکایی و «۸۶۲۳» پتنت نیز به مخترعین و شرکتهای کرهای اعطا شده است. «۳۵۷۸» گواهی نیز متعلق به سایر کشورهای جهان میباشد. همین تعداد بسیار کم پتنتهای گرنت شده متعلق به سایر کشورها (تقریباً ۰.۸ درصد)، به خوبی نشان میدهد که نقش پنج عضو «IP5» در فعالیتهای ثبت اختراع، تا چه حد جدی است.
گفتنی است که مجموع پتنتهای گرنت شده در چین، دارای رشد تقریبی ۲.۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۷ است که نوعی عدم تعادل در نرخ رشد کشورهای مختلف را نشان میدهد. به عبارت دیگر، در حالی که پتنتهای گرنت شده کره جنوبی، چین و سایر کشورها، به ترتیب رشد ۹.۷، ۵.۸ و ۳.۳ درصدی را نشان میدهد، کشورهای عضو کنوانسیون اروپا، ژاپن و آمریکا، با کاهش ۱۵.۲، ۹.۶ و ۳.۲ درصدی پتنتهای گرنت شده در چین مواجه هستند.
۲- دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا:
پس از چین که بازیگر نخست فعالیتهای ثبت اختراع در سطح جهان به حساب میآید، آمریکا با «۵۹۷۱۴۱» درخواست ثبت اختراع و «۳۰۷۷۶۱» پتنت گرنت شده، در رده دوم کشورهای برتر جای گرفته است. بازار وسیع و جذاب، فعالیت بزرگترین شرکتهای فناور آمریکایی و البته حضور غولهای فناوری دیگر کشورها در بازار آمریکا، موجب شده که آخرین پیشرفتهای فناورانه، در این کشور ظهور یافته و در کنار آن، فعالیتهای ثبت اختراع نیز، به شدت داغ و رو به رشد باشد.
مشابه با کشور چین، بیشترین سهم از درخواستهای ثبت شده در آمریکا، متعلق به مخترعین و فناوران آمریکایی است، به طوری که اتباع این کشور با «۲۹۵۱۷۲» درخواست (۴۹.۴ درصد)، در صدر قرار گرفته و کشورهای عضو «EPC» با «۹۲۸۸۳» درخواست، در رده دوم جای گرفتهاند. نکته جالب اینجاست که اتباع چینی با وجودی که با «۳۱۶۸۹» درخواست ثبت شده در رده آخر جای دارند، اما تنها کشور دارای رشد درخواستهای ثبت پتنت در آمریکا (۹.۷ درصد) نسبت به سال ۲۰۱۷ میباشند. این در حالی است که مجموع درخواستهای ثبت اختراع آمریکا با کاهش ۱.۶ درصدی در سال ۲۰۱۸ مواجه بوده و درخواستهای ثبت اختراع کره جنوبی با ۴.۶ درصد کاهش، بیشترین میزان رشد منفی را تجربه نموده است. نکته دیگر پیرامون پتنتهای ثبت شده در آمریکا، سهم تقریباً ۱۰ درصدی اتباع سایر کشورهای غیر عضو «IP5» است که نشان از استقبال مخترعین و فناوران جهان از سیستم پتنت آمریکا و اعتبار قابلملاحظه این سیستم دارد.
لازم به ذکر است که در ارتباط با «US» پتنتهای گرنت شده نیز، روندی مشابه با درخواستهای ثبت اختراع به چشم میخورد. بیشترین پتنتهای گرنت شده، به ترتیب با «۱۴۴۴۸۸»، «۴۸۹۶۴» و «۴۷۵۶۶» پتنت، متعلق به آمریکا، اعضای «EPC» و ژاپن بوده و به جز پتنتهای گرنت شده متعلق به اتباع چینی، سایر کشورها و حتی مجموع «US» پتنتهای گرنت شده، با کاهش نسبی در سال ۲۰۱۸ مواجه شدهاند. این کاهش برای مجموع «US» پتنتها، برابر با ۳.۵ درصد بوده است.
۳- دفتر ثبت اختراع ژاپن:
سومین کشور برتر در زمینه ثبت درخواست، انتشار و اعطای گواهی ثبت اختراع، ژاپن بوده که در سال ۲۰۱۸ میلادی، موفق به ثبت «۳۱۳۵۶۷» درخواست و اعطای «۱۹۴۵۲۵» گواهی جدید شده است. این آمار، گویای کاهشی ناچیز نسبت به سال ۲۰۱۷ است؛ به طوری که تعداد درخواستهای به ثبت رسیده، ۱.۵ درصد و تعداد پتنتهای گرنت شده نیز، ۲.۵ درصد کاهش را نشان میدهد.
نکته دیگری که باید به آن دقت داشت، تمرکز بیشتر مخترعین و فناوران بومی در سیستم پتنت ژاپنی است که این سیستم را مشابه با چین و متفاوت از آمریکا میسازد. سهم اتباع ژاپنی از درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده، به ترتیب برابر با «۲۵۳۶۳۰» (۸۰.۸ درصد) و «۱۵۲۴۴۰» (۷۸.۳ درصد) بوده است.
بیشترین رشد در تعداد درخواستهای ثبت اختراع در ژاپن، متعلق به مخترعین و فناوران چینی است که با ۲۷.۶ درصد افزایش، به «۵۳۲۵» درخواست در سال ۲۰۱۸ رسیده است. اتباع چینی در زمینه پتنتهای گرنت شده نیز، جهشی بزرگ را تجربه نموده و با ۳۰.۵ درصد افزایش، «۳۱۵۲» گواهی ثبت اختراع را به خود اختصاص دادهاند. گفتنی است، به جز فعالیتهای مخترعین چینی و درخواستهای ثبت شده از سوی اتباع کرهای که رشد ۷.۱ درصدی را نشان میدهد، در مابقی کشورهای عضو «IP5»، کاهشی نسبی در تعداد درخواستهای ثبت اختراع و پتنتهای گرنت شده در ژاپن، به چشم میخورد.
۴- دفتر مالکیت فکری کره جنوبی:
سیستم پتنت کره جنوبی، از دیگر سیستمهای معتبر در سطح جهان محسوب میشود که در سال ۲۰۱۸ میلادی، آمار «۲۰۹۹۹۲» درخواست ثبت اختراع و «۱۱۹۰۱۴» پتنت گرنت شده را از خود به جای گذاشته است. از این تعداد، اتباع این کشور با «۱۶۲۵۷۶» درخواست (۷۷.۴ درصد) و «۸۹۲۲۹» گواهی ثبت اختراع (۷۴.۹ درصد)، در صدر قرار گرفته و ژاپن و آمریکا در ردههای بعدی جای دارند.
مقایسه تعداد درخواستهای ثبت اختراع بین سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، نشان میدهد که رشدی ۲.۵ درصدی وجود داشته که این روند، کاملاً در تضاد با کاهش ۱.۴ درصدی پتنتهای گرنت شده در این کشور است. بیشترین رشد درخواستها در بین اعضای «IP5»، متعلق به کشورهای عضو «EPC» با ۸.۷ درصد بوده و در ارتباط با پتنتهای گرنت شده نیز، اتباع چینی یک جهش ۱۵.۷ درصدی را تجربه نمودهاند.
۵- دفتر ثبت اختراع اروپا:
آخرین عضو «IP5» که کمترین تعداد درخواست ثبت اختراع را در بین دیگر اعضا به خود اختصاص داده است، دفتر ثبت اختراع اروپا «EPO» است که با «۱۷۴۳۱۷» درخواست در سال ۲۰۱۸، رشدی ۵.۳ درصدی را نشان داده است. البته «EPO»، تعداد «۱۲۷۶۲۵» گواهی ثبت اختراع به متقاضیان اعطا نموده که با توجه به آمار «۱۱۹۰۱۴» پتنت گرنت شده دفتر مالکیت فکری کره جنوبی، این نهاد را در رده چهارم بیشترین پتنتهای گرنت شده قرار میدهد. نکته جالب، رشد قابلتوجه ۲۰.۸ درصدی تعداد پتنتهای گرنت شده «EPO» است که در مقایسه با رشد منفی ژاپن، کره جنوبی و آمریکا و رشد ناچیز ۲.۹ درصدی چین، جهشی بزرگ به حساب میآید.
بررسی نحوه توزیع درخواستهای ثبت اختراع در میان اتباع کشورهای عضو «EPC» و سایر کشورها، نشان میدهد که این عضو «IP5»، دارای کمترین سهم اتباع داخلی (۴۶.۷ درصد) در تعداد درخواستهای به ثبت رسیده است. از این منظر، وضعیت «EPO» بسیار شبیه به «USPTO» بوده و عملاً سیستمهای پتنت فوق، مرجعی برای مخترعین و نوآوران از سرتاسر جهان به حساب میآیند. نکته جالبتر، سهم ۲۵ درصدی آمریکا در پتنتهای ثبت شده در «EPO» است (۴۳۶۱۲ درخواست) که نشان از حضور گسترده شرکتهای آمریکایی در بازار اروپا دارد. این روند، در پتنتهای گرنت شده نیز به چشم میخورد و سهم اتباع اروپایی و آمریکایی در گواهیهای ثبت اختراع اعطا شده از سوی «EPO»، به ترتیب برابر با «۵۷۹۰۶» (۴۵.۳ درصد) و «۳۱۱۳۶» (۲۴.۴ درصد) بوده است.
گفتنی است، بیشترین نرخ رشد در پتنتهای ثبت شده در «EPO»، متعلق به کره جنوبی و چین با ۱۶.۵ و ۱۲.۹ درصد بوده و در مقابل، چین در زمینه نرخ رشد پتنتهای گرنت شده، با ثبت رکورد شگفتانگیز 51.9 درصد، از کره جنوبی با ۴۱.۲ درصد پیشی گرفته است.