مقدمه
سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»، همه ساله اقدام به تدوین گزارشی در خصوص وضعیت نوآوری در سطح جهان نموده که تحت عنوان شاخص جهانی نوآوری «Global Innovation Index-GII»، انتشار مییابد. در این گزارش، سطح نوآوری در مناطق و کشورهای مختلف، از منظر شاخصهای گوناگونی اعم از پیچیدگی کسبوکار، سطح هزینههای آموزش و خروجیهای خلاقانه در اقتصاد، اندازهگیری و مقایسه میگردد.
در بیش از یک دهه گذشته، «GII» از سه طریق عمده، بر استراتژیهای ملی نوآوری و مباحثات بینالمللی پیرامون نوآوری، اثر گذاشته و آنها را تقویت نموده است:
- «GII»، با نگاشت جغرافیای نوآوری، به کشورها و بهویژه کشورهای کم درآمد و یا با درآمد متوسط، کمک مینماید؛
- «GII»، به کشورها اجازه داده تا عملکرد نسبی سیستم ملی نوآوری خود را، ارزیابی نمایند. بسیاری از کشورها، با تلاش مداوم برای تحلیل رتبهبندی صورت گرفته، نقاط ضعف و قوت خود را بررسی نموده و سعی در بهبود وضعیت خود دارند؛
- «GII»، انگیزهای بزرگ برای کشورها، در راستای جمعآوری معیارها و شاخصهای مناسب نوآوری به شمار میآید.
گزارش جدید وایپو که دوازدهمین نسخه از گزارش «GII» به حساب میآید، بر حوزه سلامت و نوآوریهای پزشکی متمرکز شده است. نظر به اهمیت مقوله نوآوری و نقش کلیدی آن در رشد و توسعه، در نوشتار حاضر به تحلیل و بررسی گزارش اخیر «GII» خواهیم پرداخت. در این گزارش، علاوه بر تمرکز بر موضوع خاص نوآوری پزشکی و نقش آن در آینده حوزه مراقبتهای بهداشتی، روندهای جهانی نوآوری و عملکرد ۱۲۹ کشور جهان از این منظر، مورد بررسی قرار گرفته است.
چهارچوب مفهومی شاخص جهانی نوآوری
در سال ۲۰۰۷ میلادی، پروژه «GII» توسط پروفسور «Dutta» آغاز گردید. هدف ابتدایی این پروژه، تعریف و تبیین معیارها و روشهایی بود که بتوانند روشهای سنتی بررسی وضعیت نوآوری، نظیر بررسی تعداد مقالات پژوهشی و یا هزینههای تحقیقوتوسعه را، راحتتر و دقیقتر نمایند. انگیزههای مختلفی برای این اقدام وجود داشت که مهمترین آنها، نقش کلیدی نوآوری در پیشبرد اقتصاد و توسعه رقابتها بود. امروزه بسیاری از دولتها، نوآوری را مرکز استراتژیهای توسعهای خود قرار داده و از این منظر، تحلیل و ارزیابی این استراتژیها، میتواند بسیار راهگشا باشد. از سوی دیگر، تعریف نوآوری به شدت گسترش یافته و دیگر محدود به آزمایشگاههای تحقیقوتوسعه و انتشار مقالات علمی دانشمندان نیست. به عبارت بهتر، نوآوری عمومیتر شده و حیطههای مختلف اجتماعی، نوآوریهای فنی و حتی مدلهای کسبوکار را در بر گرفته است.
نکته کلیدی که باید به آن دقت داشت، روند تکاملی «GII» است. این پروژه، در حال تحول بوده و عملاً هر ویرایش جدید آن، بر نسخههای قبلی استوار شده است. گزارش «GII 2018»، بر موضوع انرژی و تقاضای فزاینده جهانی برای تأمین آن متمرکز بود. در حالی که جدیدترین گزارش ارائه شده در این خصوص، یعنی «GII 2019»، بر نوآوریهای پزشکی و نقش آنها در زندگی انسان متمرکز شده است. این گزارش، در برگیرنده اطلاعاتی در خصوص ۱۲۹ «کشور / اقتصاد» مختلف بوده که «۹۱.۸» درصد جمعیت جهان و «96.8» درصد تولید ناخالص داخلی را در بر گرفتهاند و این پوشش قابل توجه، به خوبی اهمیت گزارش و گستردگی آن را نشان میدهد.
اگر «GII» را از منظر چهارچوب و اجزای تشکیلدهنده آن بنگریم، دو جزء اصلی آن، شاخصهای ورودی نوآوری «Innovation Input Sub-Index» (شامل «مؤسسات و نهادها»، «سرمایه انسانی و پژوهش»، «زیرساخت»، «پیچیدگی بازار» و «پیچیدگی کسبوکار») و همچنین شاخصهای خروجی نوآوری «Innovation Output Sub-Index» (شامل «دانش و فناوری» و «خروجیهای خلاقانه») بوده که میانگین این ورودیها و خروجیها، امتیاز کلی هر کشور را شکل میدهد.
کشورهای برتر در شاخص جهانی نوآوری ۲۰۱۹
در گزارش جدید «GII»، تغییرات جالبتوجهی در فهرست ده کشور برتر مشاهده میگردد. مقایسه امتیاز کلی کشورها، نشان میدهد که سوئیس با کسب ۶۷.۲۴ امتیاز از مجموع ۱۰۰ امتیاز قابل دسترس، صدرنشین کشورهای نوآور جهان است. این عنوان، برای نهمین بار به سوئیس اختصاص یافته و بیانگر توجه ویژه این کشور، به موضوع نوآوری است. پس از سوئیس، کشورهای سوئد و آمریکا با امتیازهای ۶۳.۶۵ و ۶۳.۷۳، در ردههای دوم و سوم جای گرفته و هلند در رده چهارم قرار دارد. انگلیس، فنلاند و دانمارک، سنگاپور و آلمان، دیگر کشورهای نوآور از نگاه شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۱۹ محسوب میشوند. در شکل ۱، فهرست کشورهای برتر، بر اساس امتیازات «GII 2019» قابل مشاهده است.
شکل ۱- کشورهای برتر از منظر شاخص جهانی نوآوری ۲۰۱۹
یکی دیگر از نکات بسیار جالب «GII 2019»، قرار گرفتن سنگاپور در صدر فهرست ورودیهای نوآوری است. این کشور با کسب امتیاز «۷۲.۱۵»، توانسته است کشورهای سوئیس، آمریکا و سوئد را پشت سر گذاشته و در رده نخست کشورهای برتر قرار گیرد. حضور هنگکنگ، کانادا و کره جنوبی در میان ده کشور نخست شاخصهای ورودی نوآوری، از دیگر نکات قابلتوجه به حساب میآید. از نظر شاخصهای خروجی نوآوری، تغییرات نسبتاً کمتری رخ داده است و کشورهای سوئیس، هلند و سوئد، در ردههای نخست جای گرفتهاند. انگلیس و چین در ردههای چهارم و پنجم بوده و آمریکا نیز در رده ششم قرار گرفته است.
لازم به ذکر است، ایران با امتیاز «۳۴.۴۳»، در رده «۶۱»ام کشورهای نوآور جهان و بالاتر از کشورهای برزیل، عربستان، آفریقای جنوبی و قطر قرار دارد. ایران از منظر شاخصهای ورودی و خروجی نوآوری، با تفاوتهای قابلملاحظهای مواجه است که نشان از کارایی نسبی سرمایهگذاریهای نوآورانه و خروجی مطلوب این سرمایهگذاریها دارد. به عبارت دقیقتر، ایران از نظر شاخصهای ورودی، با امتیاز «۳۹»، در رده نازل «۸۶»ام قرار گرفته و در مقابل، از منظر شاخصهای خروجی، با امتیاز «۲۹.۸۵» در رده «۴۷» قرار دارد.
شتاب فزاینده نوآوری و وجود موانع
با وجود کند شدن روند توسعه اقتصادی در جهان، نوآوری با شتابی فزاینده در حال شکوفایی و توسعه بوده و البته موانع جدید، ریسکهایی را برای نوآوری به همراه داشته است. در مقایسه با سال گذشته میلادی، رشد بهرهوری تا حدی کاهش یافته، نبردهای تجاری در حال گسترش بوده و عدم اطمینانهای اقتصادی نیز افزایش یافته است. با وجود این چشمانداز ناامیدکننده، نوآوری جهانی در حال شکوفایی بوده و این امر، در تمامی کشورها، اعم از توسعهیافته و در حال توسعه و در شکلهای نوآوری رسمی (اندازهگیری شده توسط تحقیق و توسعه و پتنت) و حالتهای کمتر رسمی نوآوری، به چشم میخورد. امروزه کشورها به منظور دستیابی به توسعه اقتصادی و اجتماعی، به ترویج انواع مختلف نوآوری رو آورده و عملاً شاهد افزایش سرمایهگذاریها در حوزه نوآوری و توسعه اکوسیستمها و شبکههای نوآوری پویا هستیم. استفاده از مالکیت فکری در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ میلادی، به اوج خود رسیده و مخارج تحقیق و توسعه نیز، بسیار سریعتر از گذشته رشد مینماید.
با وجود روند امیدوارکننده فوق و با توجه به کاهش رشد اقتصادی جهانی در سال ۲۰۱۹، دو نگرانی برجسته میگردد: اول اینکه بررسیها حاکی از آن است که هزینههای تحقیق و توسعه عمومی به کندی رشد نموده و یا رشد آنها متوقف شده است. این موضوع، با توجه به نقش اصلی سرمایهگذاریهای دولتی و عمومی در تحقیق و توسعههای بنیادین که نوآوریهای حوزه سلامت و نظایر آن را پشتیبانی میکند، کمی نگرانکننده خواهد بود. در صورت عدم کنترل مناسب، این موانع میتوانند کند شدن نرخ نوآوری در مقیاس جهانی را به همراه داشته باشند.
تغییر در چشمانداز جهانی نوآوری
بررسی دقیق کشورها و مناطق نوآور، حاکی از آن است که مجدداً جغرافیای نوآوری با تغییر روبرو شده و با رشد برخی از اقتصادهای با درآمد متوسط، تغییر در چشمانداز جهانی نوآوری در حال تحقق است.. سوئیس، سوئد و آمریکا، در زمره رهبران و پیشگامان نوآوری در جهان قرار داشته و کشورهای اروپایی مانند هلند، انگلیس و آلمان، به همراه سنگاپور، فهرست کشورهای برتر را تکمیل میکنند.
حضور سنگاپور در میان ده کشور نوآور جهان، از دیگر نکات قابلتوجه گزارش جدید وایپو است. این کشور، موفق به قرارگیری در رده هشتم کشورهای نوآور و بالاتر از کشور آلمان شده است. قرار گرفتن کره جنوبی در رده یازدهم، ادامه صعود چین با صعود سه پلهای و جای گرفتن در رده چهاردهم و پیشرفت چشمگیر هند (صعود پنج پلهای نسبت به سال ۲۰۱۸ که بالاترین رشد نسبت به فهرست ۲۰۱۸ را از آن خود نموده است)، از دیگر مواردی است که همگی بیانگر بهبود وضعیت نوآوری در آسیا است. سایر پیشرفتهای قابلتوجه در ردهبندی «GII 2019»، شامل امارات متحده عربی (جایگاه ۳۶)، ویتنام (۴۲)، تایلند (۴۳)، فیلیپین (۵۴) و ایران (۶۱) است. گفتنی است، چین در سال ۲۰۱۸ میلادی برای نخستین بار موفق به قرارگیری در بین بیست کشور برتر نوآور جهان شده و در صورتی که همین روند را ادامه دهد، طی چند سال آینده، خود را در زمره کشورهای پیشرو و نوآور جهان قرار خواهد داد.
در شکل ۲، کشورهای نوآور «GII 2019» از منظر منطقه جغرافیایی و سطح درآمدی، قابل مشاهده است.
شکل ۲- اقتصادهای نوآور به تفکیک منطقه جغرافیایی و سطح درآمدی
لازم به ذکر است که یکی دیگر از مسائل محسوس در حوزه نوآوری، ارزیابی نه تنها بر اساس کمیت، بلکه تمرکز بر کیفیت آن است. «GII» برای رصد کیفیت نوآوری و ارزیابی کشورها بر اساس آن، سه شاخص کلیدی «کیفیت دانشگاههای محلی»، «بینالمللیسازی اختراعات پتنت شده» و «کیفیت نشریات علمی» را مدنظر قرار داده که در نتیجه، کشورهای آمریکا، آلمان و ژاپن، در میان کشورهای پردرآمد و کشورهای چین، هند و روسیه، در میان کشورهای با درآمد متوسط، ردههای نخست نوآوریهای باکیفیت را به خود اختصاص دادهاند.
شکاف نوآورانه در مقیاس جهانی
اگرچه جغرافیای نوآوری، از کشورهای با درآمد بالا، به سمت کشورهای دارای درآمد متوسط تغییر مسیر داده است، اما مخارج نوآوری همچنان در چند اقتصاد و منطقه معدود، متمرکز باقی مانده است. به عبارت دیگر، یک سقف شیشهای غیر قابل نفوذ در حوزه نوآوری وجود داشته که کشورهای دارای درآمد بالا را، تا حدی از بقیه کشورها جدا میسازد. چین و تا حدودی هند، برزیل و روسیه، بیشترین محرکها برای شکستن چنین مانعی هستند. در واقع، ورودیها و خروجیهای نوآوری، در تعداد معدودی از کشورها متمرکز بوده و شکاف نوآورانه در مقیاس جهانی هنوز ادامه دارد.
در سطح منطقهای، عملکرد مستمر نوآوری، در درجه نخست در آسیا رخ داده و سایر مناطق، در تلاش برای دستیابی به عملکردی بهتر در این زمینه هستند.
شکاف اشاره شده در حوزه نوآوری، علاوه بر ورودیهای نوآورانه، در نرخ انتقال این ورودیها به خروجیهای نوآورانه نیز به چشم میخورد. برخی کشورها، با نرخی پایینتر و برخی دیگر، با نرخی قابلتوجه، موفق به تبدیل سرمایهگذاریهای خود به خروجیهای ملموس میگردند. این تفاوت، حتی در بین کشورهای پردرآمد نیز وجود دارد. برای مثال، کشورهای سوئیس، هلند و سوئد، در این زمینه بسیار کارآ عمل نموده و در مقابل، سنگاپور و امارات متحده عربی، دارای خروجی به نسبت کمتری هستند. در اقتصادهای با درآمد متوسط، چین، مالزی و بلغارستان، تنها کشورهایی هستند که خروجی نوآوریهای آنها، مشابه با کشورهای دارای درآمد بالا است. جالب اینکه چین، با سطح ورودی بسیار کمتر، خروجی نوآورانهای معادل کشورهای آلمان، آمریکا، فنلاند و انگلیس به دست میآورد که نشان از کارایی فرآیند انتقال و تبدیل ورودیها به خروجیهای نوآورانه در این کشور است. در اقتصادهای با درآمد کمتر از متوسط، ویتنام و هند و در گروه کشورهای کمدرآمد، تانزانیا دارای عملکرد خوبی از منظر بازده سرمایهگذاریهای نوآورانه است.
تمرکز خوشههای علم و فناوری برتر در آمریکا، چین و آلمان
همانند دو سال گذشته، بخشی ویژه از «GII 2019»، به بررسی و رتبهبندی خوشههای علم و فناوری (S&T) اختصاص یافته است که بر اساس آن، ۱۰ خوشه برتر دقیقاً مشابه با سال قبل بوده و خوشههای «توکیو یوکوهاما» از ژاپن، «شنزن هنگکنگ» چین و «سئول» کره جنوبی، در ردههای نخست جای گرفتهاند. خوشه علم و فناوری «تهران» نیز، با 2 پله سقوط نسبت به سال گذشته، در رده ۴۶ برترین خوشههای علم و فناوری جهان جای گرفته است. گفتنی است که ردهبندی خوشههای برتر، بر مبنای دو شاخص کلیدی تعداد پتنتهای ثبتشده و نیز تعداد انتشارات علمی صورت پذیرفته انجام گرفته است.
اگر صد خوشه علم و فناوری برتر جهان را مورد بررسی قرار دهیم، متوجه خواهیم شد که مشابه با سال ۲۰۱۸، خوشههای فوق متعلق به بیست و هفت کشور هستند که آمریکا با ۲۶ و چین با ۱۸ خوشه، دارای بیشترین خوشههای علم و فناوری در این فهرست میباشند. آلمان با ۱۰، فرانسه با ۵، انگلیس و کانادا هر یک با ۴ و در نهایت، ژاپن با ۳ خوشه، در ردههای بعدی جای دارند.
ایجاد زندگی سالم؛ آینده نوآوری پزشکی
احتمالاً در سالهای نه چندان دور، نوآوریهای پزشکی، نظیر هوش مصنوعی، ژنومیک (اصلاح ژنی) و اپلیکیشنهای سلامت گوشیهای هوشمند، خدمات حوزه سلامت و مراقبتهای بهداشتی را هم در کشورهای توسعهیافته و هم در جوامع نوظهور، به کلی دگرگون میسازد.
توجه به مواردی همچون تأثیر بالقوه نوآوریهای پزشکی بر جوامع و رشد اقتصادی آنها، چشمانداز جهانی تحقیق و توسعه در این حوزه، چالشهای بهداشتی که میبایست نوآوریهای پزشکی بر آنها متمرکز شوند و فرصتها و موانع پیش روی متصدیان این امر، یافتههای ارزشمندی ارائه مینماید که از آن جمله، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
- مراقبتهای بهداشتی باکیفیت و قابل اجرا، فاکتوری حیاتی برای رشد اقتصادی پایدار و ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان محسوب میشود. با وجود پیشرفتهای چشمگیر صورت گرفته در طی دهههای گذشته، هنوز هم بخش عمدهای از جمعیت جهان، به منظور دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب، با شکافهای قابلتوجهی روبرو هستند.
- برای رفع شکافهای موجود، نوآوریهای پزشکی اهمیت بسیار زیادی دارند. این نوآوریها، ابعاد مختلفی را پوشش داده که به طور ویژه، میتوان به علوم محوری، تولید و توسعه دارو و مدلهای کسبوکار و سازمانی اشاره نمود. با وجود ثبت اختراعات متعدد در حوزههای پزشکی و دارویی و نرخ رشد فزاینده آنها در یک دهه گذشته، چالشهایی مانند کاهش بهرهوری فرایندهای تحقیقوتوسعه و روند طولانی و زمانبر استقرار و پیادهسازی نوآوریهای پزشکی در اکوسیستمهای بهداشتی پیچیده، غیر قابل اغماض میباشند. (سهم کشورهای برتر در زمینه ثبت اختراعات حوزه سلامت، در جدول ۱ ارائه شده است.)
- همگرایی فناوریهای دیجیتال و بیولوژیک، یک اختلال نوآورانه در حوزه سلامت پدید آورده که اهمیت فزاینده ادغام و مدیریت دادهها در اکوسیستم مراقبتهای بهداشتی را در پی داشته است. استراتژیهای جدید بهداشت دیجیتال، میبایست بر ایجاد زیرساختها و فرآیندهای مبتنی بر داده و مدیریت و به اشتراکگذاری کارآمد و ایمن آنها، متمرکز شود.
- بازارهای نوظهور، فرصتی بینظیری برای بهرهگیری از نوآوریهای پزشکی و سرمایهگذاری در مدلهای نوین ارائه خدمات مراقبتهای بهداشتی و سلامت به شمار میآیند. البته باید دقت شود که نوآوریهای جدید و هزینههای مرتبط با آنها، تشدید شکاف سلامت بین ثروتمندان و فقرا را به دنبال نداشته باشد.
- برای بیشینهسازی پتانسیل نوآوریهای حوزه سلامت، تشویق همکاری بین بازیگران اصلی، افزایش بودجه منابع دولتی و خصوصی، ایجاد و حفظ نیروی کار ماهر و ارزیابی دقیق هزینهها و مزایای نوآوریهای فوق، ضروری است.
جدول ۱- بازیگران برتر ثبت اختراع در حوزه سلامت، طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۷ میلادی
ایجاد یک زندگی سالم از طریق نوآوریهای پزشکی، نیازمند سرمایهگذاریهای بیشتر در نوآوری و افزایش تلاشهای ترویج و انتشار آن است. در این راستا، با توجه به تمرکز موضوعی «GII 2019» بر حوزه سلامت و مراقبتهای بهداشتی، چندین فصل از گزارش، به بررسی نوآوریهای پزشکی و روند تغییرات آنها اختصاص یافته که میتواند منبعی ارزشمند برای شناسایی چالشها و موانع پیش رو و همچنین فرصتهای مرتبط با این حوزه باشد. نکته جالب، تخصیص فصلی ویژه به ایران است که در آن، به مرور تجربه این کشور در توسعه نوآوریهای پیشرفته پزشکی پرداخته است. این بخش، تحت عنوان «تجربه ایران در توسعه نوآوریهای پزشکی پیشرفته و مسیر پیش رو» و با قلم دکتر «مهدی الیاسی» و دکتر «کیارش فرتاش» نگاشته شده است.