مقدمه
اهمیت فراگیر دارایی‌های نامشهود، اعم از پتنت‌ها، طراحی‌های صنعتی، علائم تجاری، کپی‌رایت، نشان‌های جغرافیایی و ... در زندگی روزمره مردم و اقتصاد کشورها، موجب شده است تا نهادهای دولتی و سازمان‌های بین‌المللی، در رشد و توسعه سیستم‌های مالکیت فکری ملی و بین‌المللی بکوشند. چهارچوب در حال تغییر و تکامل حقوق مالکیت فکری در کشورها و نرخ سریع تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، به‌عنوان پایه و اساس کسب‌وکارهای موفق، مخترعین، نوآوران و شرکت‌های فناور را مجاب به استفاده گسترده از این چهارچوب برای حفاظت از دستاوردهای نوآورانه خود نموده است. این امر، در کشورهای درحال‌توسعه از پیچیدگی‌های بیشتری برخوردار بوده و به همین دلیل، هوشمندی و دقت به ظرایف بیشتری را می‌طلبد.
با توجه به اهمیت موضوع مالکیت فکری در رشد و توسعه اقتصادی کشورها، به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه، در این نوشتار به تحلیل و بررسی آخرین گزارش سالیانه از وضعیت مالکیت فکری در کشور هند خواهیم پرداخت. گفتنی است که دولت این کشور، با هدف ایجاد محیطی مطلوب برای محافظت از حقوق مالکیت فکری و تقویت مدیریت این حقوق، طی سال‌های اخیر اقدام به تعریف و پیاده‌سازی مجموعه‌ای از پروژه‌ها و برنامه‌های هدفمند نموده است. از مهم‌ترین اقدامات انجام گرفته، تدوین سیاست ملی مالکیت فکری هند است که در ماه می سال ۲۰۱۶ میلادی به تصویب رسید. این سند مهم، در تلاش برای ارتقا و تقویت رژیم «IP» این کشور و تشویق نوآوری برای دستیابی به اهداف توسعه صنعتی و اقتصادی هند است.
در این میان، دفتر مالکیت فکری هند، مترصد اقدامات لازم برای اجرای سند ملی مالکیت فکری و تسریع دسترسی به اهداف آن، از جمله تقویت و بهبود مدیریت دارایی‌های فکری است. اقدامات این نهاد، نظیر افزایش نیروی انسانی و آموزش آن‌ها، افزایش کارایی و یکنواختی در ارزیابی و پردازش پرونده‌های ارسالی، ارائه یک چهارچوب متعادل و شفاف «IP»، انتشار منسجم و مستمر اطلاعات، همکاری‌های بین‌المللی و همچنین افزایش آگاهی‌های عمومی پیرامون حقوق مالکیت فکری، می‌تواند کارآمدی هر چه بیشتر اکوسیستم مالکیت فکری در هند و ارتقاء رشد صنعتی در این کشور را به همراه داشته باشد.
دفتر مالکیت فکری هند در مسیر توسعه
با اصلاح قوانین ثبت اختراع و علائم تجاری، همراه با به‌کارگیری گسترده فناوری‌های دیجیتال در کنار مهندسی مجدد رویه‌های موجود، عملکرد دفتر مالکیت فکری هند به شدت بهبود یافته و سرعت بالاتر در اعطای حقوق انحصاری و کاهش زمان انتظار را در پی داشته است. یکی از نکات جالب، به‌کارگیری گسترده فناوری اطلاعات از سوی دفتر مالکیت فکری هند در رویه‌های ثبت دارایی‌های فکری است؛ به‌طوری که بنا بر آمار، ثبت آنلاین درخواست‌های ثبت اختراع و علائم تجاری در سال ۱۸-۲۰۱۷ به ترتیب با رشد ۹۰ و ۸۶ درصدی همراه بوده است. این آمار، به خوبی نشان می‌دهد که دفتر مالکیت فکری هند، در تلاش برای اتوماسیون فرآیندهای خود بوده که هم افزایش رضایت متقاضیان و هم کاهش زمان و منابع درگیر (به‌ویژه منابع انسانی) را در پی خواهد داشت.
علاوه بر اقدامات فوق، تلاش‌های متمرکزی برای بررسی سریع شکایات و دریافت پیشنهادات و بازخوردهای مناسب در مورد موضوعات فرآیندی و فنی انجام گرفته است. تعریف مکانیسمی جدید برای ارائه پیشنهادات و انتقادات پیرامون عملکرد دفتر مالکیت فکری هند، راه‌اندازی «IPO Help-Desk» برای رفع مشکلات تشکیل پرونده الکترونیکی ذینفعان، توسعه سرویس «SMS Alert» برای به‌روزرسانی و ارتباط نزدیک‌تر ارزیابان و متقاضیان و نیز، ارائه یک اپلیکیشن موبایل برای اطلاع‌رسانی به متقاضیان، از مهم‌ترین اقدامات انجام گرفته از سوی دفتر مالکیت فکری هند به شمار می‌رود.
مطابق با آمار دفتر مالکیت فکری هند، طی سال‌های اخیر روند ثبت درخواست برای انواع دارایی‌های فکری، اعم از پتنت‌ها، علائم تجاری، طراحی‌های صنعتی و غیره صعودی بوده و به ۳۵۰۵۴۶ پرونده در سال ۱۸-۲۰۱۷ رسیده است. گفتنی است که تعداد پرونده‌های ثبت اختراع، طراحی‌های صنعتی، نشان‌های جغرافیایی و کپی‌رایت در سال جدید با افزایش همراه بوده و درخواست‌های ثبت علائم تجاری با کاهشی جزئی نسبت به سال قبل مواجه شده است.
در جدول ۱، عملکرد دفتر مالکیت فکری هند، از منظر تعداد درخواست‌های ثبت دارایی‌های فکری مختلف طی پنج سال اخیر، قابل مشاهده است.
جدول ۱- تعداد پرونده‌های «IP» به ثبت رسیده در هند به تفکیک حوزه، طی پنج سال اخیر
در ادامه، روند ثبت درخواست‌های مالکیت فکری در هند، طی سال‌های اخیر و به‌طور خاص ۱۸-۲۰۱۷، ارائه خواهد شد.
۱- پتنت:
بررسی‌ها نشان می‌دهد که مقررات اصلاحی ثبت اختراع در سند ملی حقوق مالکیت فکری هند، فرآیند ثبت پتنت را به شدت ساده نموده است. این امر، با زمان‌بندی دقیق‌تر مراحل ثبت اختراع و کاهش زمان ارزیابی، از انباشت پرونده‌های ثبت اختراع تا حد زیادی جلوگیری نموده و حتی بازپرداخت هزینه‌ها را تسهیل نموده است. انعطاف در فرایند پرداخت هزینه، می‌تواند انگیزه استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا برای ثبت درخواست و حفاظت از اختراعات و فناوری‌های خود از طریق سیستم پتنت را افزایش داده و در عین حال، میزان انصراف از پیگیری درخواست‌های به ثبت رسیده را کاهش دهد. اقداماتی از قبیل ارتباط از راه دور با متقاضیان (ویدئو کنفرانس) و محدودسازی تعویق جلسات دادرسی، از مهم‌ترین نوآوری‌های دفتر مالکیت فکری هند برای تسریع فرآیند ارزیابی درخواست‌های ثبت اختراع بوده است.
در سال ۱۸-۲۰۱۷، تعداد درخواست‌های ثبت اختراع هند، با افزایش ۵.۳ درصدی به ۴۷۸۵۴ درخواست رسیده است. روند ثبت درخواست از سوی متقاضیان داخلی نیز، صعودی بوده و سهم مخترعین و فناوران هندی از پتنت‌های به ثبت رسیده، از ۲۹.۲ درصد در سال ۱۷-۲۰۱۶ به ۳۲.۵ درصد در سال جدید افزایش یافته است.
عملکرد دفتر مالکیت فکری هند در زمینه ارزیابی درخواست‌های ثبت اختراع نیز، بهبود چشمگیری را نشان می‌دهد. بنا بر گزارش اخیر این دفتر، تعداد درخواست‌های ارزیابی شده بیش از دو برابر شده (۱۰۸.۲ درصد افزایش) و به تبع همین امر، نرخ اعطای گواهی نیز از ۳۲.۵ درصد در سال ۱۷-۲۰۱۶ به ۵۷.۶ درصد در سال ۱۸-۲۰۱۷ رسیده است. روند ثبت، ارزیابی و اعطای گواهی‌های ثبت اختراع طی پنج سال اخیر، در جدول ۲ قابل مشاهده است.
جدول ۲- روند ثبت، ارزیابی و اعطای گواهی‌های ثبت اختراع در هند طی پنج سال اخیر
یک نکته بسیار جالب در زمینه متقاضیان ثبت اختراع در هند، توزیع جغرافیایی متقاضیان، به‌ویژه از منظر متقاضیان داخلی و خارجی است. از ۴۷۸۵۴ درخواست به ثبت رسیده در سال ۱۸-۲۰۱۷، ۸۲۵۵ درخواست به مخترعین فردی و ۵۱۵ درخواست به استارت‌آپ‌ها، ۶۲۲ درخواست به شرکت‌های کوچک و مابقی نیز به سایر متقاضیان شرکتی تعلق دارد. جالب اینجا است که سهم متقاضیان هندی برابر با ۱۵۵۵۰ و بسیار کمتر از متقاضیان خارجی است. البته این اختلاف فاحش، به دلیل تعداد زیاد متقاضیان خارجی شرکتی است؛ به‌طوری که از ۳۸۴۶۲ درخواست به ثبت رسیده از سوی متقاضیان شرکتی، ۳۰۷۲۵ درخواست، متعلق به متقاضیان خارجی و تنها ۷۷۳۷ درخواست از آن، مربوط به متقاضیان داخلی است. در مقابل، تعداد متقاضیان فردی، استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های کوچک هندی، نسبت به متقاضیان مشابه خارجی بسیار بیشتر بوده و مثلاً در بخش متقاضیان استارت‌آپی، ۵۱۱ درخواست داخلی و تنها ۴ درخواست خارجی به ثبت رسیده است. این آمار، به خوبی نشان می‌دهد که بازار هند، به شدت برای شرکت‌های فناور خارجی جذاب بوده و آن‌ها سعی در حفاظت از نوآوری‌ها و محصولات خود برای عرضه در این بازار بزرگ دارند.
گفتنی است که در میان ایالت‌های پیشتاز ثبت اختراع در هند، «Maharashtra» با ۳۷۴۴، «Tamilnadu» با ۲۷۳۷، «Karnataka» با ۱۹۷۱، «Delhi» با ۱۴۱۹ و «Telangana» با ۹۷۴ درخواست، بیشترین درخواست‌های ثبت اختراع در سال گذشته را به خود اختصاص داده‌اند.
در میان شرکت‌های خارجی نیز، کوالکام با ۹۶۰، «Koninklijke Philips NV» با ۵۲۰ و «Philips Lighting Holding BV» با ۲۱۷ درخواست، در رده‌های اول تا سوم متقاضیان برتر قرار گرفته‌اند. بررسی دقیق‌تر متقاضیان خارجی ثبت اختراع در هند، نشان می‌دهد که شرکت‌های مشهوری نظیر «گوگل»، «میتسوبیشی»، «جنرال الکتریک»، «دایملر»، «اریکسون»، «هوآوی» و «هوندا موتور»، از شرکت‌های فعال در زمینه ثبت و انتشار پتنت در هند به حساب می‌آیند. در شکل ۱، ده متقاضی برتر خارجی ثبت اختراع در هند، طی سال ۱۸-۲۰۱۷ قابل مشاهده می‌باشد.
شکل ۱- ده متقاضی خارجی برتر ثبت اختراع در هند، طی سال ۱۸-۲۰۱۷
در کنار فعالیت شرکت‌های هندی، دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی این کشور نیز، فعالیت گسترده‌ای در زمینه ثبت اختراع و حفاظت از دارایی‌های فکری خود داشته‌اند. با توجه به فراگیر شدن پارادایم «کارآفرینی دانشگاهی» و اتخاذ استراتژی درآمدزایی از نتایج تحقیقات دانشگاهی، بسیاری از دانشگاه‌ها روی به ثبت پتنت و استفاده از آن برای صدور مجوز بهره‌برداری و در نتیجه کسب ارزش‌افزوده آورده‌اند که این امر، در بین دانشگاه‌های هندی نیز، کاملاً محسوس است. در این میان در سال ۱۸-۲۰۱۷، مؤسسه «Indian Institute of Technology» با ثبت ۵۴۰ درخواست، توانسته است با اختلافی فاحش نسبت به رقبا، در صدر فهرست دانشگاه‌های برتر متقاضی ثبت اختراع در هند قرار گیرد. دانشگاه «Amity» با ۱۱۹ درخواست و کالج «Saveetha Dental» با ۱۱۸ درخواست، در رده‌های دوم و سوم دانشگاه‌های برتر قرار دارند.
۲- علائم تجاری:
اصلاح و بهبود قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط با ثبت علائم تجاری در هند، به موازات اصلاح قانون ثبت اختراع و در مارس سال ۲۰۱۷ میلادی صورت گرفته است. در آئین‌نامه جدید، روش‌ها و فرآیندهای ثبت علائم تجاری ساده‌تر شده و برخی از مقررات اضافی و دست و پاگیر حذف شده‌اند. جالب اینجا است که تعداد فرم‌های مرتبط با این رویه‌ها، از ۷۴ فرم به تنها ۸ فرم کاهش یافته که نشان از ساده‌سازی و کاربرپسند شدن فرآیند مذکور دارد. استفاده از یک فرم واحد برای انواع درخواست‌های ثبت علائم تجاری، امتیازات خاص برای استارت‌آپ‌ها، افراد شخصی و شرکت‌های کوچک، جلسات از راه دور، ارتباطات الکترونیکی و پردازش سریع درخواست در تمامی مراحل ارزیابی، از ویژگی‌های قانون جدید ثبت علائم تجاری هند است.
طی سال‌های اخیر و با افزایش آگاهی‌ها پیرامون نقش علائم و نشان‌های تجاری در موفقیت کسب‌وکار، ثبت علائم تجاری در هند با افزایش نسبی مواجه بوده است. با این وجود، تعداد درخواست‌های ثبت علائم تجاری در سال ۱۸-۲۰۱۷، برابر با ۲۷۲۹۷۴ مورد بوده که در مقایسه با ۲۷۸۱۷۰ درخواست ثبت شده در سال ۱۷-۲۰۱۶، با کاهشی نسبی همراه شده است. در مقابل، با توجه به کاهش قابل‌توجه زمان انتظار (تقریباً یک ماه) برای ارزیابی درخواست‌ها، اخذ علائم تجاری در این سال با رشد ۲۰.۳ درصدی همراه بوده و به ۳۰۰۹۱۳ مورد رسیده است. گفتنی است که از میان درخواست‌های اولیه به ثبت رسیده، ، بیش از ۴۶ درصد از درخواست‌ها در مرحله اولیه ارزیابی مورد تأیید قرار گرفته‌اند، در حالی که طی سال‌های گذشته، آمار در زمینه پذیرش درخواست‌ها در مرحله اولیه تنها ۱۰ درصد بوده است.
۳- طراحی‌های صنعتی:
همان‌طور که جدول ۱ آمده است، تعداد درخواست‌های ثبت طراحی‌های صنعتی در سال ۱۸-۲۰۱۷، برابر با ۱۱۸۳۷ درخواست بوده که افزایشی ۱۵.۹ درصدی را نشان می‌دهد. تعداد پرونده‌های ارزیابی شده نیز، برابر با ۱۱۸۵۰ مورد است که با توجه به برابری نسبی با تعداد درخواست‌های جدید، از انباشتگی پرونده‌های جدید جلوگیری نموده است. تعداد طراحی‌های صنعتی نهایی شده که در این گزارش تحت عنوان «Design Registrations» از آن‌ها نام برده می‌شود نیز، به ۱۰۰۲۰ طرح رسیده که افزایش ۲۱.۱ درصدی را نشان می‌دهد. مجموعه این آمار، تأییدی بر روند مثبت استقبال از سیستم‌های مالکیت فکری در هند و تحولات مثبت دفتر مالکیت فکری این کشور در پاسخگویی به این استقبال فزاینده است. گفتنی است، زمان انتظار برای ارزیابی درخواست‌های ثبت طراحی صنعتی در حدود یک ماه بوده و از این منظر، مشابه با فرآیند ثبت علائم تجاری است.
۴- کپی‌رایت:
شاید بیشترین بهبود در روند ثبت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری در هند را، بتوان در زمینه حقوق کپی‌رایت مشاهده نمود. بنا بر گزارش دفتر مالکیت فکری هند، در سال ۱۸-۲۰۱۷، تشکیل پرونده‌های کپی‌رایت با ۷.۴ درصد افزایش مواجه بوده و به ۱۷۸۴۱ درخواست رسیده است. نکته بسیار کلیدی، کاهش قابل‌توجه زمان انتظار ارزیابی درخواست‌ها از ۱۳ ماه (تا قبل از مارس سال ۲۰۱۷) به کمتر از یک ماه است. این کاهش که به لطف کامپیوتری شدن فرآیندها و مهندسی مجدد آن‌ها میسر شده است، امکان رصد و پیگیری آنلاین درخواست از سوی متقاضی را ممکن نموده و با افزایش تقریباً دو برابری تعداد ارزیابی‌ها در سال جدید (از ۱۶۸۵۴ به ۳۴۳۸۸)، تعداد حقوق کپی‌رایت اعطا شده به ۱۹۹۹۷ مورد (افزایش ۴۵۶ درصدی نسبت به سال گذشته) رسیده است.
۵- نشان‌های جغرافیایی:
روند ثبت نشان‌های جغرافیایی در هند، نشان می‌دهد که طی پنج سال گذشته، این کشور با نوعی افت نسبی و سپس افزایش در دو سال پایانی مواجه بوده است. اوج فعالیت‌ها در این زمینه، به سال ۱۴-۲۰۱۳ باز می‌گردد که ۷۵ نشان تجاری جدید در این کشور به ثبت رسیده و ۲۲ مورد از این موارد، به متقاضیان اعطا گردیده است. این در حالی است که پس از یک کاهش دو ساله (۴۷ نشان ثبت شده در سال ۱۵-۲۰۱۴ و ۱۷ نشان ثبت شده در ۱۶-۲۰۱۵)، باز هم روند مثبت شده و به ترتیب ۳۲ و ۳۸ نشان جغرافیایی در سال‌های ۱۷-۲۰۱۶ و ۱۸-۲۰۱۷ به ثبت رسیده‌اند. البته روند نشان‌های تأیید شده کمی متفاوت بوده و برخلاف آمار تقریباً دو برابری نشان‌های ثبت شده در سال ۱۴-۲۰۱۳ نسبت به سال ۱۸-۲۰۱۷، تعداد نشان‌های تأیید شده در سال گذشته برابر با ۲۵ مورد بوده است.
درآمدها و هزینه‌ها
یکی از نکات بسیار جالب توجه در گزارش اخیر انتشار یافته از سوی دفتر مالکیت فکری هند، ریز درآمدها و هزینه‌های این دفتر به تفکیک انواع مختلف حقوق مالکیت فکری است. بر این اساس، در سال ۱۸-۲۰۱۷، مجموع درآمدهای حاصل از ثبت و ارزیابی انواع مالکیت فکری، بالغ بر ۱۰۷ میلیون دلار بوده است که از این میزان، در حدود ۶۶ میلیون دلار آن بابت هزینه‌های ثبت اختراع و ۳۹ میلیون دلار نیز، بابت هزینه‌های ثبت علائم تجاری از متقاضیان اخذ شده است. لازم به ذکر است که درآمدهای دفتر مالکیت فکری هند در سال ۱۷-۲۰۱۶، تقریباً برابر با ۸۵ میلیون دلار بوده است که نشان از افزایش تقریباً ۲۶.۵ درصدی درآمدها در سال جدید است.
از منظر هزینه‌ها و مخارج نیز، دفتر مالکیت فکری هند در سال ۱۸-۲۰۱۷، متحمل حدوداً ۲۱ میلیون دلار هزینه شده که شامل هزینه‌های برنامه‌ریزی شده (۱۳.۴ میلیون دلار) و هزینه‌های پیش‌بینی نشده (۷.۶ میلیون دلار) بوده است. این دفتر در بخش مخارج و هزینه‌ها نیز با افزایش مواجه بوده، به‌طوری که هزینه‌ها نسبت به سال ۱۷-۲۰۱۶ (در حدود ۱۸ میلیون دلار)، رشدی ۲۰ درصدی را تجربه نموده است.
