مقدمه
فعالیت‌های جهانی مرتبط با ثبت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری، با رشدی سرسام‌آور در حال افزایش است و سالیانه رکوردهای جدیدی در این زمینه پدیدار می‌گردد. افزایش نقش دانش و فناوری در اقتصاد جوامع و سایر جنبه‌های زندگی بشر، به همراه تشدید رقابت‌ها در فضای کسب‌وکار، از مهم‌ترین دلایل این موضوع می‌باشد؛ به‌طوری که موفقیت شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی را منوط به سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تحقیق‌و‌توسعه و خلق نوآوری‌های جدید نموده است. بدیهی است که محافظت از این نوآوری‌ها، نیازمند یک چتر حفاظتی ایمن و قدرتمند است که سیستم‌های مالکیت فکری این نیاز کلیدی کسب‌وکارهای امروز را برآورده می‌سازند.
با نگاهی دقیق‌تر به کارکردهای سیستم مالکیت فکری، در می‌یابیم که تقریباً تمامی صنایع و بخش‌های اقتصادی، به نوعی از حقوق مالکیت فکری بهره‌مند می‌شوند. یک ناشر کوچک و محلی که کتاب‌های رمان منتشر می‌نماید، شرکت‌های انتشاراتی بزرگ و بین‌المللی و حتی سازمان‌های پخش‌کننده مسابقات ورزشی، همگی به کپی‌رایت برای ادامه حیات و موفقیت خود نیازمندند. هر شرکت بزرگ و کوچک، اعم از اپل با نشان سیب گاز زده مشهور خود و یا یک شرکت کوچک ایرانی، به علائم تجاری برای متمایز ساختن محصولات و خدمات خود از سایر محصولات و خدمات مشابه در بازار، نیاز دارند. دستاوردهای فنی و ابداعات و اختراعات شرکت‌های فناور و مخترعین فردی که گاهاً میلیون‌ها دلار سرمایه برای توسعه آن‌ها صرف شده است، تنها از طریق سیستم پتنت می‌تواند به یک دارایی ارزشمند و انحصاری بدل شود. ثبت اختراع، با فراهم نمودن قابلیت مبادله دارایی‌های فکری از طریق صدور مجوزهای بهره‌برداری از پتنت، بسیاری از شرکت‌های مواجه با محدودیت منابع برای بهره‌برداری از اختراعات را یاری نموده تا با واگذاری حق بهره‌برداری و دریافت حق امتیاز، به درآمدزایی از نوآوری‌های خود امید داشته باشند؛ قابلیتی که تحولی بنیادین در سازوکار درآمدزایی و خلق ثروت دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی پدید آورده است.
موارد پیش‌گفته، تنها چند مثال از منافع و مزایای سیستم‌های مالکیت فکری محسوب می‌شود. جای تعجب نیست که استقبال از این سیستم‌ها، تا بدین حد افزایش یافته و در این حوزه، رکوردهای پشت سر همی به ثبت می‌رسد. سازمان جهانی مالکیت فکری، به‌عنوان یکی از نهادهای بین‌المللی فعال در این زمینه و متولی برخی از سیستم‌های بین‌المللی مالکیت فکری، نظیر پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، سیستم مادرید (ثبت علائم تجاری) و ...، همه ساله اقدام به انتشار گزارشی پیرامون وضعیت حقوق مالکیت فکری در جهان می‌نماید که ویرایش جدید این گزارش، به تازگی تحت عنوان شاخص‌های جهانی مالکیت فکری ۲۰۱۹ «World Intellectual Property Indicators 2019» انتشار یافته است. در گزارش یاد شده، آخرین تغییر و تحولات رخ داده در حوزه «IP» در نقاط مختلف جهان، طی سال ۲۰۱۸ میلادی در حوزه‌های پتنت، نشان‌های تجاری، طراحی‌های صنعتی، نشان‌های جغرافیایی و گونه‌های گیاهی مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است. در نوشتار حاضر، مروری اجمالی بر مهم‌ترین مندرجات این گزارش خواهیم داشت.
نگاهی به حقوق مالکیت فکری در سال ۲۰۱۸
در ابتدای گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، به قلم «فرانسیس گری»، مدیرکل این سازمان، چنین آمده است: «فعالیت‌های جهانی در زمینه ثبت دارایی‌های فکری، با سرعتی چشمگیر در حال رشد بوده و رکوردهای جدیدی را در سال ۲۰۱۸ رقم زده است. یکی از عوامل اصلی این رشد حیرت‌انگیز در سال‌های اخیر، فعالیت‌های چین در این زمینه است که بار دیگر، در سال ۲۰۱۸ نیز تکرار شده است».
بنا بر آمار و ارقام، بیشترین رشد در فعالیت‌های مرتبط با ثبت و محافظت از دارایی‌های فکری در سال ۲۰۱۸، متعلق به ثبت یوتیلیتی مدل‌ها «Utility Model» یا اختراعات کوچک بوده که با «۲۱۴۵۹۶۰» درخواست در کشورهای مختلف، افزایشی ۲۱.۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۷ تجربه نموده است. تعداد درخواست‌های ثبت علائم تجاری در سال ۲۰۱۸ نیز، بالغ بر ۱۴.۳ میلیون درخواست بوده که در مقایسه با ۱۲.۳۹ میلیون درخواست ثبت شده در سال ۲۰۱۷ ، رشدی ۱۵.۵ درصدی را نشان می‌دهد. رشد ۵.۲ درصدی پرونده‌های ثبت اختراع (از «۳۱۶۲۳۰۰» درخواست در سال ۲۰۱۷ به «۳۳۲۶۳۰۰» درخواست در سال ۲۰۱۸)، از دیگر نکات قابل‌توجه در این زمینه محسوب می‌شود. گفتنی است که گونه‌های گیاهی و طراحی‌های صنعتی نیز، به ترتیب با ۸.۹ و ۵.۷ درصد افزایش، موفقیت‌های چشمگیر «IP» در سال ۲۰۱۸ را تکمیل نموده و سالی سراسر رشد را برای حقوق مالکیت فکری در سطح جهان رقم زده‌اند.
نکته قابل‌توجه دیگر، برتری مطلق چین در تمامی سیستم‌های پنج‌گانه بررسی شده از سوی وایپو است؛ به‌طوری که این کشور را می‌توان پرچم‌دار بی چون و چرای «IP» در سال ۲۰۱۸ دانست. اختلاف فاحش چین با دیگر کشورهای پیشرو در ثبت و محافظت از دارایی‌های فکری، به حدی است که این کشور به جز گونه‌های گیاهی که تنها ۲۸.۵ درصد از کل درخواست‌ها را به خود اختصاص داده است، در مابقی موارد، سهمی چشمگیر در درخواست‌های به ثبت رسیده دارد. بنا بر آمار وایپو، ۴۶.۴ درصد از پرونده‌های ثبت اختراع، ۹۶.۶ درصد از درخواست‌های یوتیلیتی مدل، ۵۱.۴ درصد از علائم تجاری به ثبت رسیده و ۵۴.۲ درصد از پرونده‌های طراحی صنعتی، متعلق به چین است. در جدول ۱، سه کشور برتر در هر یک از انواع دارایی‌های فکری مذکور، قابل‌مشاهده است.
جدول ۱- تعداد درخواست‌های ثبت حقوق مالکیت فکری و سه کشور برتر به تفکیک حوزه
اگر بازیگران فعال در ثبت دارایی‌های فکری را کمی دقیق‌تر بنگریم، نکات جالب دیگری نیز نمایان می‌گردد. برای مثال، در حوزه ثبت اختراع، پس از چین، آمریکا، ژاپن و کره جنوبی، مابقی کشورهای حاضر در فهرست ده کشور برتر، اروپایی هستند. حضور ایران در رده ششم کشورهای برتر ثبت‌کننده علائم تجاری و قرار گرفتن ترکیه در رده هفتم کشورهای برتر در زمینه طراحی‌های صنعتی و رده دهم ثبت علائم تجاری، از دیگر نکات جالب فهرست وایپو است. در جدول ۲، ده کشور برتر از منظر فعالیت‌های ثبت حقوق مالکیت فکری در حوزه‌های پتنت، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی در سال ۲۰۱۸ میلادی، معرفی شده‌اند.
جدول ۲- ده کشور برتر در حوزه‌های پتنت، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی
لازم به ذکر است که در بین کشورهای آسیایی موفق، هند خود را به عنوان یکی از بازیگران نوظهور و پیشگام در زمینه ثبت دارایی‌های فکری معرفی نموده است. این کشور که در طی سال‌های اخیر، اهتمامی ویژه در اصلاح زیرساخت‌های مالکیت فکری و تشویق نوآوری در بین شرکت‌ها و محققین خود داشته است، رده‌های دوازدهم ثبت اختراع، نهم علائم تجاری و سیزدهم طراحی‌های صنعتی را در بین کشورهای برتر، به خود اختصاص داده و به نظر می‌رسد که طی سال‌های آتی، این کشور بزرگ و پرجمعیت، به مقصدی جذاب برای شرکت‌های فناور بین‌المللی مبدل گردد.
نکته بسیار مهم دیگر، تفاوت در ترکیب متقاضیان داخلی و خارجی برای ثبت دارایی‌های فکری در کشورهای مختلف است، به گونه‌ای که اگر رده‌بندی کشورهای مختلف را تنها بر اساس متقاضیان داخلی آن‌ها در نظر بگیریم، برخی کشورها با بهبود رتبه قابل‌توجهی مواجه می‌شوند. یکی از بهترین مثال‌ها، ایران است که با در نظر گرفتن متقاضیان داخلی ثبت دارایی‌های فکری، به رده‌های ۱۱، ۴ و ۱۱ کشورهای برتر در زمینه ثبت اختراع، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی صعود می‌کند. این در حالی است که این کشور با در نظر گرفتن متقاضیان داخلی و خارجی، در رده‌های ۲۰، ۶ و ۱۲ فهرست‌های یاد شده قرار می‌گیرد (لازم به ذکر است که ایران در لیست دفاتر، در جایگاه شانزدهم از نظر ثبت اختراع قرار دارد. با این وجود با نگاه کشوری، برخی از کشورهای اروپایی که ثبت اختراعاتی در «EPO» داشته‌اند، وضعیتشان در این فهرست با کمی تغییر همراه شده و ایران در رده بیستم کشورها در حوزه ثبت اختراع قرار می‌گیرد) . این امر، نشان می‌دهد که اغلب متقاضیان سیستم پتنت، علائم تجاری و طراحی‌های صنعتی ایران، مخترعین، نوآوران و شرکت‌های محلی بوده و متقاضیان خارجی، کمتر نسبت به ثبت دارایی‌های فکری خود در سیستم‌های مالکیت فکری ایران اقدام می‌کنند.
وضعیت ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ میلادی
در حالی که در سال ۲۰۱۶ میلادی، برای نخستین بار تعداد درخواست‌های ثبت اختراع به بالای سه میلیون درخواست رسید، روند افزایشی تعداد پرونده‌های ثبت اختراع در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ نیز ادامه داشته و در سال ۲۰۱۸، با افزایش ۵.۲ درصدی، به رکورد «۳.۳» میلیون درخواست رسیده است. همان‌گونه که در بخش‌های پیشین اشاره شد، کشور چین با «۱۵۴۲۰۰۲» درخواست ثبت اختراع، سهمی ۴۶.۴ درصدی از کل درخواست‌های ثبت‌شده را به خود اختصاص داده و عملاً بزرگ‌ترین پیشران در روند صعودی ثبت اختراعات در سطح جهان لقب گرفته است. پس از چین که با «۱۶۰۴۰۰» درخواست بیشتر نسبت به سال ۲۰۱۷، عملکردی خیره‌کننده از خود نشان داده است، دفتر ثبت اختراع اروپا «EPO»، کره جنوبی و هند، به ترتیب با «۷۸۱۲»، «۵۲۱۷» و «۳۴۷۳» درخواست بیشتر نسبت به سال قبل، بیشترین نقش را در روند صعودی پرونده‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ ایفا نموده‌اند.
بررسی آمار و ارقام ثبت اختراع در بیش از یک دهه اخیر، نشان می‌دهد که این روند صعودی، از سال ۲۰۰۴ میلادی به این‌سو ادامه داشته و به جز سال ۲۰۰۹ که تبعات ناشی از بحران اقتصادی ۲۰۰۸، به کاهش ۳.۸ درصدی درخواست‌های ثبت پتنت انجامید، همه‌ساله با افزایش همراه بوده و به ثبت رکوردی جدید در سال ۲۰۱۸ منجر شده است.
شایان ذکر است که در بین ده کشور نخست در فهرست دارندگان بیشترین پتنت ثبت شده در سال ۲۰۱۸ میلادی، تغییر محسوسی مشاهده نشده و عملاً فهرست جدید، مشابه با فهرست سال ۲۰۱۷ است. به جز چین که رشدی خیره‌کننده را در این زمینه تجربه نموده و جابه‌جایی‌های گاه‌به‌گاه استرالیا و برزیل، دیگر تغییرات در رتبه‌بندی ده کشور برتر طی ۱۵ سال گذشته، کاملاً تدریجی و بدون نوسان خاصی بوده است. در این فهرست، پس از «IP5» که جایگاه‌های اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند، کشورهای آلمان، هند، روسیه، کانادا و استرالیا، در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند.
در شکل ۱، بیست کشور برتر از نظر تعداد پرونده‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ میلادی، ارائه شده است. حضور ایران با «12823» درخواست در رده شانزدهم و با دو پله سقوط نسبت به سال ۲۰۱۷ میلادی، از نکات قابل‌ذکر در نمودار زیر است.
شکل ۱- بیست کشور برتر از نظر درخواست‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ میلادی
اگر پرونده‌های به ثبت رسیده را از منظر متقاضیان (خارجی و داخلی) بررسی نماییم، متوجه خواهیم شد که بالغ بر «۲.۴» میلیون درخواست (۷۱.۵ درصد از کل درخواست‌ها)، به متقاضیان داخلی اختصاص داشته و «۱.۹» میلیون درخواست باقیمانده نیز، از سوی متقاضیان خارجی در کشورهای مختلف به ثبت رسیده است. بنا بر آمار وایپو، سهم متقاضیان داخلی در طی سال‌های اخیر، از یک روند افزایشی و مستمر برخوردار بوده، به‌طوری که از ۶۱.۶ درصد در سال ۲۰۰۴، به ۷۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. علاوه بر این، نسبت متقاضیان داخلی به خارجی در دفاتر ثبت اختراع مختلف، به شدت متمایز است. برای مثال، بیش از نیمی از درخواست‌های ثبت اختراع در آمریکا، به متقاضیان خارجی اختصاص دارد، در حالی که این سهم در چین، به کمتر از یک‌دهم می‌رسد. سهم متقاضیان خارجی در پرونده‌های ثبت اختراع، می‌تواند یک شاخص بسیار دقیق برای میزان تمایل مخترعین و فناوران اقصی نقاط جهان، جهت حضور در بازار آن کشور و عرضه نوآوری‌های خود در آنجا باشد. بدیهی است که بازار آمریکا به دلیل بزرگ و پرجمعیت بودن، عرضه آخرین نسخه از پیشرفت‌های فنی در بازار این کشور، فعالیت اغلب فناوران و شرکت‌های پیشرو در آمریکا و نیز، زیرساخت‌های بسیار مستحکم مالکیت فکری و به‌طور خاص سیستم پتنت، مقصدی جذاب برای صاحبان نوآوری به حساب می‌آید. این موارد، در بازار چین تا حدی کمتر به چشم می‌خورد و بسیاری از شرکت‌های فناور خارجی، به دلیل ترس از کپی محصولات و فناوری‌های خود، نگرانی‌های فراوانی برای حضور در بازار این کشور دارند. البته با عزم جدی چین در اصلاح قوانین و مقررات مرتبط با حفاظت از دارایی‌های فکری، تشویق تعاملات بین‌المللی و همکاری‌های فناورانه بین شرکت‌های چینی و صاحبان فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های وسیع صورت گرفته از سوی غول‌های فناوری این کشور نظیر هوآوی و «Alibaba»، این کشور نیز با انبوهی از درخواست‌های ثبت اختراع از سوی متقاضیان خارجی مواجه شده است.
دفاتر ثبت اختراع «IP5»، شامل دفتر مالکیت فکری چین «CNIPO»، دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا «USPTO»، دفتر ثبت اختراع ژاپن «JPO»، دفتر مالکیت فکری کره جنوبی «KIPO» و دفتر ثبت اختراع اروپا «EPO»، در رده‌های اول تا پنجم ثبت‌کنندگان برتر پتنت در سال ۲۰۱۸ قرار گرفته‌اند که در مجموع، ۸۵.۳ درصد از کل پتنت‌های به ثبت رسیده را به خود اختصاص داده‌اند. گفتنی است که در سال ۲۰۰۷ میلادی، دفاتر «IP5» با سهم ۷۵.۲ درصدی، خود را به‌عنوان بازیگران برتر ثبت اختراع در جهان مطرح نموده و طی یک دهه، این سهم را به ۸۴.۵ درصد در سال ۲۰۱۷ افزایش دادند. البته باید توجه داشت که این افزایش، ناشی از رشد چشمگیر چین بوده و در سال‌های اخیر،چهار دفتر دیگر با کاهش مداوم سهم خود از کل پتنت‌های به ثبت رسیده مواجه بوده‌اند. (گزارش‌های وایپو نشان می‌دهد که سهم چین از ۱۵ درصد پرونده‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۰۸، به ۴۶.۴ درصد در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته و به همین نسبت، چهار دفتر دیگر با کاهش سهم مواجه شده‌اند.)
در میان پنج دفتر فوق‌الذکر، چین، «EPO» و کره جنوبی، به ترتیب ۱۱.۶، ۴.۷ و ۲.۵ درصد رشد در تعداد پرونده‌های ثبت اختراع را نسبت به سال ۲۰۱۷ میلادی تجربه نموده‌اند. این در حالی است که ژاپن و آمریکا با ۵.۱ و ۶.۱ درصد کاهش، افتی نسبی در این زمینه را از خود نشان داده‌اند. بررسی روند بلندمدت این کشورها، حاکی از این است که چین به رکورد ۲۳ سال رشد متوالی دست یافته و «EPO» نیز به روند رو به رشد خود در سال ۲۰۱۷ ادامه داده است. کره جنوبی در حالی به افزایش درخواست‌ها در سال ۲۰۱۸ رسیده که طی سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، کاهش درخواست را تجربه نموده و حالا مجدداً به روند افزایشی خود بازگشته است. ژاپن از کشورهایی است که از سال ۲۰۰۵ به این‌سو، یا کاهش و یا رشدی بسیار ناچیز را تجربه نموده و با توجه به سهم بالای متقاضیان داخلی در آمار ثبت اختراع این کشور، به نظر می‌رسد که سیاست‌های ثبت اختراع شرکت‌های فناور ژاپنی نسبت به گذشته، تا حدی تغییر یافته است. در نهایت به آمریکا می‌رسیم که شاهد نخستین کاهش قابل‌ملاحظه از سال ۲۰۰۹ به این‌سو و پس از هشت سال رشد متوالی بوده است، اما با توجه به وضعیت به نسبت خوب این کشور در سال‌های قبل، باز هم رده دوم را از دست نداده است.
اگر روند افزایشی یا کاهشی پرونده‌های ثبت اختراع را در بین ۲۰ کشور برتر بررسی نماییم، مشاهده می‌شود که ۱۳ کشور با افزایش تعداد درخواست‌ها در سال ۲۰۱۸ مواجه بوده‌اند. بیشترین افزایش، متعلق به هنگ‌کنگ با ۲۰.۲ درصد رشد است و پس از آن، چین با ۱۱.۶ درصد، سنگاپور با ۸.۸ درصد و هند با ۵.۷ درصد قرار دارند. در بین کشورهایی که با کاهش تعداد درخواست مواجه شده‌اند، شدیدترین کاهش با ۲۱.۱ درصد، متعلق به ایران است و کشورهای انگلیس (۵.۱ درصد)، مکزیک (۴.۴ درصد) و برزیل (۳.۱ درصد)، در رده‌های بعدی جای دارند.
در بین کشورهای با درآمد کم و متوسط، پاکستان بهترین عملکرد را در سال ۲۰۱۸ از خود نشان داده و افزایشی ۲۷.۸ درصدی را تجربه نموده است. فیلیپین با ۲۶.۷ درصد، ازبکستان با ۱۷.۵ درصد، مراکش با ۱۴.۱ درصد و ویتنام با ۱۲.۸ درصد، از دیگر کشورهای موفق در این زمینه محسوب می‌شوند.
در ارتباط با پتنت‌های گرنت شده نیز، می‌توان یک روند افزایشی نسبت به سال‌های قبل مشاهده نمود. در سال ۲۰۱۷ میلادی، در حدود ۱.۴ میلیون گواهی ثبت اختراع از سوی دفاتر ملی و منطقه‌ای صادر شده که این میزان، با رشد ۱.۸ درصدی به ۱.۴۲ میلیون پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است. لازم به ذکر است که اعطای گواهی ثبت اختراع، نیازمند ارزیابی‌های دقیق از سوی دفاتر ثبت اختراع بوده و با توجه به تفاوت‌های فاحش در ظرفیت ارزیابی و فرایندهای تعریف شده در دفاتر مختلف، امکان مقایسه تعداد درخواست‌های ثبت اختراع و تعداد گواهی‌های اعطا شده برای یک سال مشخص، امکان‌پذیر نیست.
بنا بر آمار وایپو، بیشترین پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۸، متعلق به چین با ۴۳۲۱۴۷ پتنت بوده و کشورهای آمریکا، ژاپن، دفتر ثبت اختراع اروپا و کره جنوبی، به ترتیب با ۳۰۷۷۵۹، ۱۹۴۵۲۵، ۱۲۷۶۰۳ و ۱۱۹۰۱۲ پتنت، در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. در بین ده کشور برتر دارنده پتنت‌های گرنت شده، دفتر ثبت اختراع اروپا با ۲۰.۸ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۱۷، بیشترین رشد را به خود اختصاص داده و هند با ۱۲.۳ درصد، در رده بعدی جای گرفته است. نکته جالب این‌که هم «EPO» و هم هند، سومین سال متوالی همراه با رشد دو رقمی در تعداد پتنت‌های گرنت شده خود را تجربه می‌کنند. لازم به ذکر است، هند در سال ۲۰۱۷ میلادی موفق به افزایش ۵۲ درصدی گواهی‌های ثبت اختراع صادر شده در مقایسه با سال ۲۰۱۶ گردیده و ادامه این روند حاکی از بهبود فرآیند ارزیابی پرونده‌های ثبت اختراع در این کشور و کاهش زمان انتظار متقاضیان است.
در شکل ۲، بیست کشور برتر از نظر تعداد پرونده‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ میلادی قابل‌مشاهده می‌باشد.
شکل ۲- بیست کشور برتر از نظر تعداد گواهی‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۸ میلادی
