مقدمه‌ای بر اصول و مبانی جستجوی پتنت

مقدمه

داده‌های ثبت اختراع، یکی از منابع ارزشمند جهت اطلاع از آخرین نوآوری‌ها و پیشرفت‌های صورت گرفته در حوزه‌های مختلف فنی و علمی است. با جستجو و تحلیل پتنت، علاوه بر آشنایی با آخرین روند تحولات فنی و امکان دستیابی به فناوری‌های مدنظر، با بازیگران پیشرو و فضای رقابتی غالب نیز آشنا می‌گردیم. اما تمامی این‌ها منوط به جستجوی دقیق و همه‌جانبه اسناد ثبت اختراع بوده که چنین کاری نیاز به دانش و تجربه دارد.

اگرچه برخی از جنبه‌های جستجوی پتنت، مشابه با جستجوی انواع دیگر متون علمی و فنی، مانند مقالات علمی و گزارشات دانشگاهی است، اما این به معنای همه جنبه‌ها نبوده و تفاوت‌های شایان ذکری در این میان وجود دارد. پیش از جستجو در میان اسناد ثبت اختراع، می‌بایست یک ذهنیت، استراتژی و تاکتیک مشخص، از پیش تعیین شده و متناسب با هدف جستجو اتخاذ گردد. تفاوت بین جستجو در مقالات و اسناد علمی سنتی در مقایسه با پتنت‌ها، از ماهیت اسناد پتنت، روابط متقابل بین آن‌ها و روش منحصربه‌فرد ایجاد پایگاه‌های داده پتنت ناشی می‌شود.

در این نوشتار، رویکرد و روش‌های اولیه برای جستجوی پتنت تشریح شده تا مبتدیانی که می‌خواهند این مسیر پر پیچ‌وخم و جذاب را تازه شروع کنند، بتوانند به تنهایی از عهده این کار برآیند. بدیهی است که جستجوی پتنت، یک کار تخصصی و سرشار از ظرایف است که شاید در پروژه‌های پیشرفته، حتی نیاز به کمک گرفتن از متخصصین این کار باشد.

چرا جستجوی پتنت‌ها حائز اهمیت است؟

مطالب فراوانی پیرامون مزایای پتنت و نقش آن در توسعه نوآوری وجود دارد. مهم‌ترین مزیت‌های ثبت یک اختراع، حفاظت از آن در برابر سوء بهره‌برداری‌های دیگران و اشاعه و ترویج نوآوری (از طریق الزام افشای عمومی اختراع) است. با این حال، شاید از خودتان بپرسید که چرا باید در پایگاه‌های داده ثبت اختراع به جستجو بپردازیم؟ پتنت‌ها حاوی چه اطلاعات ارزشمندی هستند و چگونه می‌توان به آن‌ها دست یافت؟

جواب ابتدایی به چرایی جستجوی پتنت، این است که اولاً برخی از اطلاعات فنی موجود در پتنت‌ها را در هیچ منبع دیگری نمی‌توان یافت. یکی از جملاتی که به کرات در میان متخصصین و فعالان حوزه مالکیت فکری به گوش می‌رسد، این است که «بیش از هشتاد درصد اطلاعات فنی، تنها از طریق پتنت‌ها قابل‌دسترس می‌باشند». این مسئله، خود به خوبی نقش کلیدی پتنت به‌عنوان یک منبع ارزشمند فنی را اثبات می‌کند.

علاوه بر این، دلایل قانع‌کننده دیگری هم برای جستجوی پتنت وجود دارد. جستجو پیرامون جدیدترین اختراعات، بررسی روند توسعه یک فناوری خاص، یافتن پتنت‌های مرتبط با یک شرکت رقیب و یا حتی یک استاد دانشگاه مشهور، برخی از کاربردهای جستجوی پتنت است.

اسناد ثبت اختراع، اساساً شامل یک توصیف فنی کامل و جامع از اختراع بوده و با انتشار این اسناد، علاقه‌مندان به آن حوزه فنی، می‌توانند به تمامی این اطلاعات دست یابند. روند رو به رشد ثبت درخواست در سیستم‌های پتنت ملی و منطقه‌ای، موجب شده تا حجم قابل‌توجهی از اطلاعات فنی، به صورت عمومی انتشار یابد. به جز اسناد عمومی و اینترنت، برخی پایگاه‌های داده وجود داشته که خدمات تخصصی‌تری به جستجوگران اسناد پتنت ارائه می‌کنند. در کنار پایگاه‌های داده مشهور مانند «PATENTSCOPE»، «Espacenet»، «Google Patent»، «Free patents Online» و ...، پلتفرم‌های تخصصی مالکیت فکری هم وجود داشته که خدمات خود را بعضاً رایگان و یا در قبال پرداخت حق عضویت‌ها ارائه می‌دهند. این پلتفرم‌ها که عمدتاً از سوی شرکت‌های فعال در حوزه «IP» توسعه یافته‌اند، بسته‌های متغیر و پیچیده‌ای از خدمات مختلف ارائه می‌نمایند. بدیهی است که یک همبستگی عمومی بین هزینه خدمات و پیچیدگی توانمندی‌های جستجو وجود داشته و احتمالاً هر چه پول بیشتری پرداخت کنید، خدمات پیشرفته‌تری دریافت خواهید کرد.

گفتنی است که حجم اسناد ثبت اختراع به شدت در حال فزونی است، به‌طوری که بنا بر گزارش اخیر سازمان جهانی مالکیت فکری، تنها در سال ۲۰۱۸ میلادی، بالغ بر «۳.۳۲۶.۳۰۰» درخواست از سوی متقاضیان در اقصی نقاط جهان به ثبت رسیده است. از سوی دیگر، طبقه‌بندی‌های صورت گرفته، جستجوی پتنت را تا حدی تسهیل نموده و این رشد انفجاری اسناد پتنت، خللی در یافتن اسناد مدنظر پدید نمی‌آورد.

نکته بسیار مهمی که باید به آن دقت نمود، کاربردهای جستجوی پتنت از منظر رقابتی است. پتنت‌ها نه‌تنها حاوی اطلاعات فنی هستند، بلکه به‌عنوان یک سند حقوقی، مالکین پتنت را مشخص نموده و وضعیت حقوقی اختراع را نشان می‌دهند. همچنین اسناد پتنت، شامل فهرست مخترعینی هستند که مسئولیت فنی اختراع و توسعه آن را بر عهده داشته‌اند. بر این اساس، شما می‌توانید از طریق جستجوی پتنت و یافتن ثبت اختراعات مرتبط با حوزه فنی مدنظرتان، مخترعین، افراد و شرکت‌های فعال در این حوزه را شناسایی نمایید؛ اطلاعاتی که از لحاظ تجاری می‌تواند بسیار حائز اهمیت و کارساز باشد.

گام اول: شناسایی هدف و استراتژی جستجو

به منظور جستجوی پتنت، در گام نخست نیاز به یک تجزیه‌و‌تحلیل برای شناسایی هدف و استراتژی جستجو می‌باشد. نوع کسب‌وکار، جایگاه آن در فضای رقابتی، نقش کاربر جستجوی پتنت در کسب‌وکار مذکور و مواردی از این دست، استراتژی اولیه جستجوی پتنت و هدف از آن را مشخص می‌کند. لذا ابتدا بهتر است سؤالاتی شبیه به موارد زیر را در نظر بگیرید:

• چه کسی هستید؟
• پیشینه شما چیست؟
• وظیفه جستجوی پتنت، چگونه و از سوی چه کسی به شما سپرده شده است؟
• ماهیت کسب‌وکار شما چیست؟

سؤال بسیار مهم‌تر، هدف از جستجوی پتنت است. به عبارت دیگر، شما باید مشخص کنید که چرا به دنبال اطلاعات پتنت هستید؟ برای این کار، به سؤالات زیر پاسخ دهید:

• آیا این کار بخشی از فرآیندهای معمول است؟
• آیا هدف دیگری مانند بررسی پیشرفت‌های فناورانه مدنظر است؟
• آیا شرکت برای تولید محصولات جدید برنامه دارد؟
• آیا هدف دفاع از سبد دارایی‌های فکری شرکت است؟
• آیا به دنبال ادغام با شرکت دیگر یا تملک آن هستید؟

پرسش دیگری که باید به آن پاسخ دهید، سطح جستجویی است که می‌خواهید انجام دهید. برای این کار نیز، سؤالات زیر را در نظر داشته باشید:

• آیا جستجوی شما راهبردی و طولانی‌مدت است، یا تاکتیکی و کوتاه‌مدت؟
• آیا درگیر یک جستجوی موقتی و یک‌باره هستید، یا این‌که می‌خواهید به صورت مستمر و دوره‌ای نسبت به امر جستجوی پتنت اقدام نمایید؟
• چه تصمیماتی بر اساس نتایج جستجو اتخاذ می‌گردد و چه کسی این تصمیمات را می‌گیرد؟
• آیا فرمت گزارش و تحلیل‌های صورت گرفته مشخص شده است؟

در بحث جستجوی پتنت، کاملاً باید مشخص کنید که دنبال چه نوع اطلاعاتی هستید. این پرسش که در ادامه چرایی جستجوی پتنت و هدف از آن مطرح می‌گردد، رویکرد شما به جستجوی پتنت و روش احتمالی برای انجام جستجو را آشکار می‌سازد. برای مثال، نوع اطلاعات می‌تواند یکی از موارد زیر باشد:

• اطلاعات کاملاً فنی
• اطلاعات حقوقی (اعتبار اسناد شناسایی شده و وضعیت حقوقی آن‌ها)
• اطلاعات لازم برای جلوگیری از نقض پتنت توسط دیگران
• اطلاعات لازم برای ثبت اختراع
• اطلاعات تجاری مرتبط با فناوری
• اطلاعات مرتبط با رقبا
• اطلاعات مرتبط با مخترعین توانمند و فعال
• اطلاعات مرتبط با متقاضیان فعال
• نقاط کانونی فناوری

اگر یک جستجوگر مبتدی هستید، درک و پاسخگویی به سؤالات فوق، به شما اعتمادبه‌نفس داده و با یک جهت‌دهی اولیه، مسیر جستجو را به شما می‌شناساند.

پیش از آن‌که جستجوی پتنت را آغاز نمایید، بررسی کنید که از قبل چه چیزهایی می‌دانید و چه اطلاعاتی می‌توانید به دست آورید. از موتورهای جستجوی اینترنتی، دائره‌المعارف‌ها و فرهنگ‌های آنلاین استفاده کنید. روزنامه، مجله، نشریات تجاری و مقالات علمی، می‌توانند منابع مفیدی برای این کار باشند. از اطلاعات مذکور، برای کمک به شروع جستجو استفاده کنید. در مورد دور و بر خود هوشیاری به خرج دهید. گاهی اوقات محصولات موجود در محیط پیرامونی شما، یک ایده خوب برای شناسایی پتنت‌های کلیدی هستند. اگر برای محصول خاص مورد نظرتان، یک رهبر بازار را می‌شناسید، یافتن پتنت‌های وی می‌تواند سرنخی برای یافتن پتنت‌های سایر رقبا باشد.

انواع جستجوی پتنت

با توجه به سؤالاتی که در بخش‌های پیشین مطرح شد و هدف شما از جستجوی پتنت، انواع مختلفی از جستجو وجود دارد. در ادامه، با مهم‌ترین انواع جستجوی پتنت آشنا می‌شویم.

۱-     جستجوی دانشی (State of the Art Search):

جستجوی دانشی، احتمالاً ساده‌ترین نوع جستجو است که در آن بررسی کلیه اسناد انتشار یافته در یک حوزه فنی خاص یا درخواست‌های به ثبت رسیده از سوی متقاضیان یا مخترعین خاص، در دستور کار قرار می‌گیرد. این نوع از جستجو، مطابق با گستره حوزه فنی مورد نظر یا حجم فعالیت‌های مخترعین یا شرکت‌های هدف، ممکن است با ارائه اسناد زیادی همراه باشد. این نوع از جستجو، به عنوان پیش‌نیازی برای اقدامات بعدی مانند ثبت درخواست جدید نبوده و صرفاً کسب دانش و اطلاعاتی را دنبال می‌کند که با استفاده از توصیفات مکتوب یا شفاهی از طریق استفاده، نمایش، تبلیغ، در معرض عموم قرار دادن و یا هر روش دیگری در دسترس قرار می‌گیرد.

۲-    جستجوی دانش پیشین یا بررسی قابلیت پتنت شدن (Prior Art / Novelty/ Patentability Search)

این نوع از جستجو، یک نوع خاص از جستجوی آخرین دستاوردهای علمی است. جستجوی دانش پیشین که با هدف بررسی دقیق احتمال پتنت شدن یک اختراع صورت می‌پذیرد، بر جدید بودن اختراع تأکید داشته و یک امر رایج در صنعت، پیش از اقدام به ثبت درخواست در سیستم پتنت محسوب می‌شود. علاوه بر آن، اغلب دفاتر ثبت اختراع، از این جستجو به‌عنوان بخشی از فرآیند ارزیابی درخواست‌های ثبت شده استفاده می‌کنند. هدف از جستجوی دانش پیشین، بررسی این مسئله است که آیا اختراع مدنظر برای ثبت در سیستم پتنت، شروط جدید بودن، گام ابتکاری و کاربرد صنعتی را احراز می‌کند یا خیر. نتیجه این جستجو (در حالت ایده‌آل)، یک لیست نسبتاً کوتاه از موارد انتشار یافته، به‌ویژه پتنت و سایر مطالب فنی است که نزدیک‌ترین اطلاعات به دانش پیشین در یک حوزه خاص از فناوری یا محصول را پوشش می‌دهد.

۳-    جستجوی آزادی عمل (Freedom to Operate Search-FTO)

جستجوی آزادی عمل که گاهی مواقع، جستجوی آزادی برای اقدام هم نامیده می‌شود، احتمالاً پر ریسک‌ترین و در عین حال پرهزینه‌ترین نوع جستجو است. پتنت‌ها نوعی حقوق انحصاری هستند که به دارندگان حق جلوگیری از سوءاستفاده دیگران از فناوری پتنت شده را می‌دهند. البته پتنت‌ها با محدودیت زمانی و منطقه‌ای مواجه می‌باشند و همین مسئله، می‌تواند موضوعی جذاب برای یافتن مناطقی باشد که می‌توان از یک اختراع، فناوری یا محصول خاص، بدون ترس و نگرانی از نقض پتنت دیگران، استفاده نمود. هدف اصلی در جستجوی آزادی عمل، کشف این امر است که از لحاظ جغرافیایی و با توجه به محدودیت‌های زمانی ثبت اختراع، در چه کشورها و مناطقی، هیچ محافظتی وجود نداشته و اگر پتنتی یافت می‌شود، آن پتنت در چه زمانی منقضی خواهد شد.

برای درک بهتر، تصور کنید که شما یک فناوری منحصربه‌فرد، مثلاً نوع خاصی از دستگاه جمع‌آوری زباله خانگی را تولید کرده‌اید. بازار را بررسی نموده و یک فرصت ارزشمند برای حضور در یک بازار بین‌المللی و گسترده را مشاهده می‌کنید. منطقاً باید فوراً نسبت به تجاری‌سازی و عرضه محصول به بازارهای مذکور اقدام نمایید. اما یک مشکل وجود دارد. یک شرکت دیگر هم در بازار فعال است که فناوری مشابهی در اختیار دارد، آن هم یک فناوری پتنت شده و تحت محافظت! برای این‌که بدانید آیا می‌توانید از اختراع خود استفاده تجاری ببرید، لازم است یک جستجوی «FTO» انجام دهید. شما در می‌یابید که این شرکت، پتنت‌های معتبری برای اختراع خود در کل کشورهای اروپایی و آمریکا دارد، اما در جاهای دیگر این‌چنین نیست. به عبارت دیگر، شما در کشورهایی مانند استرالیا، کانادا، آمریکای جنوبی و حتی آسیا آزادی عمل دارید. بنابراین به فکر فروش و توزیع محصول در آن کشورها می‌افتید، چراکه شرکت رقیب، هیچ اقدام محافظتی در آن بازارها انجام نداده است.

اجازه دهید این مثال را کمی تغییر دهیم. فرض کنید بزرگ‌ترین بازارها برای محصول شما، اروپا و آمریکا است، جایی که شرکت رقیب دارای پتنت‌های متعدد می‌باشد. جستجوی آزادی عمل شما، باید معطوف بر شناسایی زمان منقضی شدن این پتنت‌ها باشد. این کار البته ریسک‌های خاص خود را دارد. برای مثال، یک پتنت می‌تواند به ظاهر نامعتبر باشد (به دلیل ناتوانی در پرداخت هزینه‌های تمدید و نگهداری)، اما ممکن است مدتی بعد تأیید شود که البته جمع‌آوری صحیح اطلاعات در این خصوص، می‌تواند این موارد استثنا را هم تا حدودی مرتفع نماید. دانستن این‌که پتنت قابلیت اجرایی دارد یا خیر، بسته به وضعیت حقوقی و اعتبار آن دارد. روش قطعی برای تعیین فعال بودن یا عدم اعتبار یک پتنت در یک کشور خاص، این است که از دفتر مالکیت فکری آن کشور استعلام نمایید. این مسئله آنقدرها هم ساده نیست؛ همه دفاتر مالکیت فکری، امکان ارتباط آنلاین برای استعلام وضعیت را ندارند و دسترسی به این اطلاعات، کمی دشوار است. برخی پایگاه‌های داده ثبت اختراع، نظیر «Google Patents»، آخرین وضعیت حقوقی پتنت‌ها را ارائه می‌دهند که البته برای اطمینان، می‌بایست از دفتر اعطاکننده استعلام نمود.

شاید تصور کنید که جستجوی آزادی عمل و بررسی پتنت‌ها در مناطق جغرافیایی مختلف و وضعیت حقوقی آن‌ها، آنقدرها هم سخت نیست. اما در عمل این‌طور نیست، به‌ویژه زمانی که یک اختراع خاص به اختراع دیگری وابسته باشد. در این حالت، شرایط پیچیده‌تری رخ می‌دهد. مصداق بارز این وضعیت، خودروهای خودران و یا فناوری‌های ارتباطی به‌عنوان محصولات بسیار پیچیده‌ای است که متشکل از چندین و چند زیرفناوری بوده و عملاً شما با پتنت‌های متعدد و البته متقاضیان فراوان سر و کار دارید. در این حالت، اخذ مجوز بهره‌برداری از پتنت برای برخی از زیرفناوری‌ها، به شما کمک می‌کند تا بتوانید آزادی عمل کافی برای ارائه محصول در برخی مناطق جغرافیایی را بیابید.

۴-    جستجوی تعارض (Opposition search)

این مدل از جستجو، عموماً از سوی دیگران و به‌ویژه رقبا انجام می‌گیرد. آن‌ها با این باور که یک پتنت خاص نباید توسط دفتر ثبت اختراع به متقاضی آن اعطا گردد، نسبت به این مدل جستجوها آقدام می‌کنند. زمان‌بندی مجاز این نوع جستجو، کمی به فرآیند ارزیابی و اعطای گرنت وابسته است، اما عموماً می‌تواند در هر زمانی در طول فرآیند بررسی و اعطای گواهی ثبت اختراع صورت پذیرد (برای مثال، در دفتر ثبت اختراع اروپا، این مهلت تا 9 ماه پس از تاریخ اعطای گواهی است).

اساس و بنیان یک جستجوی تعارض، بر این اصل استوار شده که چرا یک درخواست خاص نباید مورد تأیید قرار گرفته و گواهی ثبت اختراع به متقاضی آن اعطا گردد. از منظر عملی، جستجوی تعارض به معنای یافتن دستاوردهای علمی قبلی (دانش پیشین) بوده که ارزیابان پتنت و مقام رسمی اعطاکننده گواهی، ممکن است آن‌ها را نادیده گرفته باشند.

۵-    جستجوی اعتبار یا عدم اعتبار ((In)Validity Search)

این نوع جستجو، هم قیاس با جستجوی تعارض است، اما در دوره زمانی دورتری در طول عمر پتنت مطرح می‌شود. هدف این نوع جستجو، این است که دستاورد علمی پیشینی آشکار شود که بر اساس آن، یک پتنت گرنت شده رد اعتبار گردد.

کلیدواژه‌های جستجو

اگر از یک شخص عادی بخواهید که یک اختراع را توصیف نماید، احتمالاً واژه‌هایی را بکار می‌گیرد که از طریق آن‌ها، کاری که اختراع انجام می‌دهد را تشریح کند. نحوه ساخت، نام آن (اگر نامی عمومی و رایج داشته باشد) و حتی برخی اجزای کلیدی اختراع، از سایر مواردی است که افراد به آن‌ها اشاره می‌کنند. کلیدواژه‌ها، جزئی مهم در جستجوی پتنت محسوب می‌شوند و استفاده از کلیدواژه‌های درست و مناسب، می‌تواند دستیابی به اطلاعات مدنظر را تسهیل نماید. با این حال، موانعی بر سر راه وجود دارد که باید به آن‌ها توجه نمود.

مشکل جستجو بر حسب کلیدواژه، اول از همه این است که ممکن است دقیق و متناسب انتخاب نشده باشد. مثلاً واژه پل (Bridge) را در نظر بگیرید. این واژه، به زمینه‌های زیادی مرتبط است. یک پل می‌تواند یک سازه برای ایجاد مسیری بر روی یک رودخانه باشد. حتی می‌تواند پل جاده‌ای، پل ریلی یا پل کانالی باشد. سازه‌های پل متفاوتی وجود دارند، مانند پل‌های معلق یا پل‌های کابلی. یک پل همچنین می‌تواند بخش پشتیبان، تنظیم‌کننده و انتقال‌دهنده آلات موسیقی مانند ویولن، گیتار و غیره باشد و یا حتی یک تجهیز دندانی برای پر کردن شکاف‌های دندان کشیده شده. از پل در مدارات الکترونیکی هم استفاده می‌شود. بدیهی است که استفاده از این کلیدواژه، ممکن است شما را به حوزه‌های فنی کاملاً پرت و نامرتبط با فناوری مدنظرتان هدایت نماید. نکته دیگری که در این زمینه باید به خاطر داشته باشد، تفاوت‌های معنایی و کاربردی در حوزه‌های مختلف است. به عنوان مثال در حوزه احتراق سوخت فسیلی، واژه «Boiler» در اروپا و «Furnace» در آمریکا رایج‌تر است.

مترادف‌های ثانویه یا «Secondly Synonyms»، اغلب در حوزه شیمی استفاده می‌شوند. برای مثال، فرمول شیمیایی «CH3COOH»، برای هر شیمیدانی قابل تشخیص است. استیک اسید (نام غیرعلمی)، اتانوئیک اسید (نام سیستماتیک)، اتان-۱-کربوکسیلیک اسید و برخی دیگر معادل‌ها نیز گاهاً بجای این فرمول شیمیایی مور  استفاده قرار می‌گیرند. این معادل‌های تخصصی، ممکن است روند جستجوی پتنت را کاملاً تغییر داده و منجر به یافتن پتنت‌هایی ارزشمند شوند.

سومین چالش جستجوی پتنت از منظر کلیدواژه‌ها، زبان پتنت‌ها است. اغلب بنا به دلایل حقوقی و گاهی اوقات برای پنهان کردن پتنت‌ها از دسترس افراد، مخترعین و تدوین‌کنندگان اسناد پتنت، اقدام به استفاده از اصطلاحات، کلمات و دستور زبان‌های تخصصی و مبهم می‌کنند. این رویکرد عامدانه، کار را برای جستجو و یافتن چنین پتنت‌هایی دشوار می‌کند. برای درک بهتر، چنین تصور کنید که در یک درخواست ثبت اختراع، به جای «قلم» از «ابزار نوشتن» استفاده شود و یا «فنر» را یک «قطعه کشسانی» و «پیچ» را «ابزار سفت کردن» بنامند. در هنگام جستجوی کلیدواژه‌ها، خلاقیت مخترعین و متقاضیان در آماده‌سازی اسناد پتنت را فراموش نکنید.

چرا نباید به جستجو در عنوان پتنت‌ها اکتفا نمود؟

عنوان‌ها همیشه بهترین مکان برای جستجو با کلیدواژه‌ها نیستند. برخی مواقع استفاده از عنوان‌ها به منظور جستجو، می‌تواند مبهم یا حتی منحرف‌کننده هم باشد. هنگامی‌که با کلیدواژه جستجو می‌کنید، بهترین کار این است که جستجو را گسترش داده و آن را حداقل شامل چکیده پتنت نمایید. درخواست‌های ثبت اختراع، می‌بایست چکیده‌هایی مختصر، واضح و توصیفی داشته باشند و به همین دلیل، در صورت مدنظر قرار دادن چکیده در فرآیند جستجو، احتمال نتایج مطلوب بیشتر می‌شود. (لازم به ذکر است که عنوان و چکیده هیچ تأثیر حقوقی برای متقاضی نداشته و استفاده از واژه‌های غیردقیق و گمراه‌کننده، می‌تواند در هر دو مورد رخ دهد.)

تعمیم دادن جستجو به چکیده و سایر قسمت‌های پتنت، یک شمشیر دو لبه است. از یک‌سو، نتایج را دقیق‌تر نموده و برخی پتنت‌ها که عامدانه کلی‌گویی کرده و عناوینشان مبهم است، شناسایی می‌شوند. با این حال، معمولاً فرصت لازم برای جستجوی متن پتنت‌ها موجود نیست. بدیهی است، در صورتی که این زمان در اختیار شما باشد، جستجوی متن کامل پتنت‌ها می‌تواند ریسک از دست دادن اسناد مرتبط را به شدت کاهش دهد.

طبقه‌بندی پتنت‌ها

همان‌طور که اشاره شد، حجم عظیمی از اسناد پتنت وجود دارد و هر لحظه هم بر تعداد آن‌ها افزوده می‌شود. اگر نوعی فهرست‌بندی یا طبقه‌بندی وجود نداشته باشد که به شما کمک کند تا جالب‌ترین و مرتبط‌ترین پتنت‌ها را پیدا کنید، بسیاری از پتنت‌ها برای شما غیرقابل دسترسی خواهند بود. بزرگ‌ترین مزیت طبقه‌بندی‌های صورت گرفته، همین است که امکان جستجو و دسترسی به اسناد پتنت را تسهیل نماید.

سیستم‌های طبقه‌بندی مختلفی وجود دارند که برخی از آن‌ها به صورت بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است. استفاده از این سیستم‌های طبقه‌بندی، فرایند جستجو را آسان‌تر می‌سازد. به‌عنوان یک قیاس، فرض کنید وارد یک کتابخانه عمومی با هزاران کتاب می‌شوید. بخش‌های مختلفی با برچسب‌هایی نظیر علم، مهندسی، هنر، علوم انسانی و غیره وجود دارد. فرض کنید وارد بخش علوم شوید و می‌بینید که به زیر بخش‌های مختلفی مانند فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، ریاضی و ... تقسیم شده است. بدیهی است که چنین طبقه‌بندی‌هایی، یافتن کتاب مدنظرتان را ساده‌تر می‌کند.

مرور تاریخچه توسعه و تکامل سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت، دو نکته مهم را روشن می‌سازد. اول این‌که طبقه‌بندی پتنت با هدف مرتب‌سازی اسناد ثبت اختراع و تسهیل جستجو و بازیابی آن‌ها، در کشورهای مختلف و به صورت کاملاً مستقل آغاز گردیده است. از طرف دیگر، نوعی روند همگرایی و بین‌المللی شدن در توسعه سیستم‌های طبقه‌بندی وجود داشته که نقطه اوج آن، سیستم‌های بین‌المللی «IPC» و «CPC» است.

۱-     سیستم طبقه‌بندی بین‌المللی پتنت (IPC):

این سیستم، بر اساس توافقنامه استراسبورگ (مصوب سال ۱۹۷۱ میلادی) و مبتنی بر یک ساختار سلسله مراتبی از نمادهای مستقل زبانی توسعه یافته و از آن برای طبقه‌بندی و کدگذاری پتنت‌ها و یوتیلیتی مدل‌ها در حوزه‌های مختلف فناوری، استفاده می‌شود. سیستم «IPC»، ذیل سازمان جهانی مالکیت فکری قرار داشته و طی آن، فناوری‌ها به هشت بخش اصلی تقسیم شده که تقریباً ۷۰ هزار زیرمجموعه برای آن‌ها ایجاد می‌گردد. هشت زیرشاخه اصلی، عبارتند از:  نیازهای انسانی / عملیات اجرایی؛ حمل‌ونقل / شیمی؛ متالورژی / منسوجات؛ کاغذ / سازه‌ها و بناهای ثابت / مهندسی مکانیک؛ روشنایی؛ گرمایش؛ جنگ‌افزارها؛ انفجار / فیزیک / الکتریسیته».

۲-    سیستم طبقه‌بندی مشترک پتنت (CPC):

این سیستم، به‌طور مشترک توسط دفاتر ثبت اختراع اروپا و آمریکا و با هدف هماهنگ‌سازی سیستم‌های طبقه‌بندی قبلی، توسعه یافته است. برخلاف «IPC» که در حدود ۷۰.۰۰۰ زیرمجموعه در خود جای داده است، سیستم «CPC» دارای بیش از ۲۵۰.۰۰۰ زیرمجموعه بوده و از این منظر، بسیار دقیق‌تر از سایر سیستم‌های طبقه‌بندی پتنت می‌باشد.

مسئله مهمی که در استفاده از سیستم‌های طبقه‌بندی باید به خاطر داشته باشید، یافتن مرتبط‌ترین اسناد پتنت از طریق کدهای طبقه‌بندی است. برای این کار: ۱) مرتبط‌ترین طبقه با حوزه مدنظرتان را بیابید، ۲) از آن طبقه برای پیدا کردن مرتبط‌ترین پتنت‌ها استفاده کنید، ۳) اگر نتایج بیش از حدی یافتید، با استفاده از کلیدواژه‌ها و مترادف‌های ثانویه، آن‌ها را محدود کنید. فراموش نکنید که ترکیب کلیدواژه‌ها (و مترادف‌ها) همراه با عبارت‌های طبقه‌بندی، می‌تواند روشی به شدت کارآ برای جستجوی پتنت باشد.

جستجوی نام مخترعین و متقاضیان (در یک نام چه چیزی وجود دارد؟)

دو نوع نام را باید در هنگام جستجوی پتنت در نظر بگیرید. اولین مورد، نام متقاضی است (سازمانی که پتنت را درخواست نموده و در نهایت گواهی ثبت اختراع به وی اعطا می‌گردد). متقاضیان عموماً اشخاص حقوقی هستند، اما در برخی موارد هم، مخترعین به صورت فردی اقدام به ثبت اختراع خود می‌کنند که در اینجا متقاضی همان فرد یا افراد مخترع خواهند بود.

مسائلی که مخصوصاً در هنگام جستجوی نام متقاضی باید در نظر بگیرید، شامل شکل‌های مختلف اسم شرکت است. از آنجاکه پتنت‌ها از کشورهای مختلفی ارسال می‌شوند، لذا لازم است که به هجی متفاوت نام‌ها در کشورهای مختلف توجه داشته باشید. در بسیاری مواقع نیز، یک شرکت هلدینگ، از طریق بازوی سرمایه‌گذاری یا یکی از زیرمجموعه‌های خود اقدام به ثبت درخواست می‌کند. تحلیل وضعیت پتنت‌های جستجوی شده از این منظر، کمی دقت و آگاهی نسبت به فضای رقابتی حال حاضر دارد. البته ممکن است شرکت‌های مختلف تغییر وضعیت داده و یا حتی نام و نشان آن‌ها، به دلایلی نظیر ادغام در شرکت‌های دیگر، تغییر یافته باشد. مجموعه پتنت‌های در اختیار یک بازیگر رقیب را با توجه به این نکات ظریف و در عین حال مهم، جستجو نمایید.

دومین مورد، نام مخترع یا مخترعین است. در ارتباط با نام مخترع، شما باید از تغییرات زیاد در هجی، ترتیب نام‌ها و ... مطلع باشید. اسم افراد را می‌توان جابه‌جا نوشت، اشتباهی هجی کرد و اشتباه تایپی نیز ممکن است رخ دهد. برخی اوقات مخترعین از نام میانی استفاده کرده‌اند و گاهی اوقات نه. مطمئن شوید که نام «جک اسمیتی» که شما یافته‌اید همان «جک ایبنزر اسمیت» است که به دنبال آن هستید.

مشابه اما متفاوت؛ خانواده‌های پتنت

یک متقاضی پتنت، می‌تواند برای اختراعی مشابه، درخواست‌های متعددی را به دفاتر ثبت اختراع مختلف ارسال نماید (طی 12 ماه پس از تاریخ ثبت درخواست اولیه). این درخواست‌ها، در اصل مرتبط با اختراعی مشابه بوده و همه آن‌ها به پرونده ثبت اختراع اولیه اشاره دارند. به این مجموعه از پتنت‌ها، خانواده پتنت یا «Patent Family» گفته می‌شود.

مفهوم خانواده پتنت، در جستجوی پتنت‌ها می‌تواند بسیار راهگشا باشد. شناسایی این پتنت فامیلی‌ها، در وهله اول استراتژی پتنت شرکت و در نتیجه استراتژی تجاری احتمالی را برای عرضه محصول نهایی به بازارهای مختلف روشن می‌سازد (با توجه به کشورهایی که در آن‌ها اقدام به ثبت درخواست شده است).

علاوه بر این، با توجه به زمان ثبت درخواست، اعطای گواهی و مدت اعتبار پتنت‌ها، قابلیت تجاری‌سازی و عرضه محصول فناورانه مشابه از سوی شما، مشخص خواهد شد. بدیهی است که در هر مورد، شما خواهید دانست که فناوری مدنظرتان در کدام کشور قابلیت اجرایی داشته و یا در آینده قابلیت اجرایی خواهد داشت.

از نقطه‌نظر جستجو، کل پتنت‌های منتشر شده در یک خانواده پتنت، به اختراعی مشابه اشاره داشته و تنها درخواست‌هایی متفاوت به زبان‌های متفاوت (ترجمه‌های رسمی به زبان‌های مختلف) هستند. برای مثال، نسخه‌های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، فنلاندی، اسپانیایی و کره‌ای از یک ثبت اختراع که در کشورهای مذکور و در قالب یک پتنت فامیلی به ثبت رسیده‌اند.

دقت تا نهایت امکان؛ بررسی استنادات پتنت

همان‌طور که مقالات علمی معمولی ارجاعاتی به مقالات دیگر دارند، اسناد پتنت نیز شامل استنادهای مختلفی هستند. موضوع استنادها و تحلیل استناد، موضوعی پیچیده ولی بسیار دقیق برای فهم روندهای فناورانه و یافتن یک سند کلیدی در حوزه مدنظر است.

استناداتی که به یک پتنت ارجاع داده می‌شوند، بیانگر میزان اهمیت این پتنت برای دستیابی به فناوری‌های جدید بوده و حاکی از آن است که این پتنت، به عنوان دانش پیشینی برای اختراعات دیگر مورد استفاده قرار است. تعداد استنادات پتنت‌ها، به عنوان یکی از فاکتورهای مهم در زمان جستجوی پتنت‌ها به شمار رفته که با توجه به اهمیت بالای پتنت‌های با تعداد استناد بالاتر نسبت به سایر پتنت‌ها، بایستی مورد توجه قرار گرفته و با ظرافت خاصی مورد نظر قرار گیرد.