احتمالاً شما هم در تبوتاب آخرین اخبار و گزارشها پیرامون بیماری کرونا قرار دارید؛ بیماری جدیدی که از شهر ووهان چین آغاز شده و هنوز هم در حال قربانی گرفتن و انتشار در سرتاسر جهان است. اخبار حاکی از آن است که ویروس جدید یعنی «COVID-19»، آنچنان کشنده و خطرناک نیست، اما سرعت بالای انتقال و شیوع آن، موجب شده تا عملاً تمامی جنبههای زندگی بشر در بسیاری از کشورها و مناطق جهان را تحتالشعاع خود قرار دهد.
در بحبوحه گزارشات ملی و بینالمللی پیرامون آخرین مبتلایان و تعداد قربانیهای بیماری کرونا، فناوران در تلاشند تا راهی برای مقابله با این اپیدمی وحشتناک بیابند. محققین فردی و شرکتها، بر شاخههای مختلفی متمرکز شدهاند. گروهی به دنبال یافتن دارویی برای کاهش اثرات سوء بیماری و در حالت خوشبینانه، تولید واکسنی برای جلوگیری از مبتلا شدن به ویروس هستند. گروهی دیگر، طراحی و ساخت کیتهای جدید با هزینه و زمان کمتر شناسایی مبتلایان را هدف قرار دادهاند و گروهی نیز، به دنبال تولید ماسکها، تجهیزات و مواد ضدعفونیکننده با قابلیت جلوگیری از سرایت بیماری هستند. داروی آزمایشی شرکت دارویی «Gilead» که خبرهایی از آزمایش موفق آن در آمریکا و فرانسه به گوش میرسد، پتنتهای موقت شرکت «AIM ImmunoTech» برای درمان کرونا ویروس، کیت آزمایشی شرکت سونا نانوتک (Sona Nanotech) با قابلیت تشخیص ۵ تا ۱۵ دقیقهای مبتلایان بدون نیاز به تجهیزات جانبی و همچنین تلاشها برای تولید ماسکهای جدید با استفاده از فناوری نانو که پس از استفاده و ضدعفونی کردن، قابلیت مصرف مجدد تا ۲۰ بار را داشته و از عبور ویروس مصون هستند، تنها نمونههایی از این نوآوریهای امیدوارکننده میباشند.
در کنار امیدهای فراوانی که این نوآوریهای جدید برای مردم جهان به دنبال دارند، بایستی به این موضوع از جنبه مهم دیگری نیز نگاه کرد. در کشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه امروزی، نوآوری و حفاظت به عنوان دو مسئله مهم، در کنار هم قرار گرفته و حرفهای مشترک زیادی برای محققین و مخترعین دارند. در همین راستا است که اغلب نوآوریهای دارویی و پزشکی هم که در نتیجه تحقیقات فراوان و صرف هزینههای گزاف به دست میآیند، توسط سیستم پتنت مورد حفاظت قرار میگیرند. در این میان، چالشهای فراوانی از منظر حقوق مالکیت فکری و تجاریسازی نوآوریهای جدید مطرح شده که بایستی به آنها توجهی ویژه داشت.
یکی از مهمترین چالشهای موجود، نیاز مبرم و بیوقفه به محصولات نوآورانه برای درمان و یا پیشگیری از کرونا است. در چنین حالتی، با فرض اینکه نوآوری درمانی جدیدی کشف شده، باید در نظر داشت که نیاز به تجاریسازی سریع فناوری و تولید انبوه آن، به صورت جدی حس میشود. اما از آنجا که بسیاری از محصولات پزشکی، در یک فرآیند زمانبر و طی همکاریهای فناورانه بین چند بازیگر توسعه مییابند، نحوه تولید انبوه این محصول، میتواند با چالشی جدی روبرو گردد. مثال بسیار ساده این مسئله که در حال حاضر به شدت محسوس است، کمبود ماسکهای تنفسی و یا مواد ضدعفونیکننده در بازار کشورهای درگیر با کرونا است. این در حالی است که در حال حاضر، فناوریهای مختلف تولید این تجهیزات و مواد وجود داشته، اما تولیدکنندگان توانایی عرضه مقدار مورد نیاز بازار و شوک موجود را ندارند و این میطلبد که سرمایهگذاران جدیدی به این عرصه ورود نموده تا بتوانند افزایش حجم بازار را پوشش دهند. اما چالش همین جا است که این ورود افراد و مجموعههای جدید، نیازمند صرف زمان و انرژی برای شکلگیری همکاریهای فناورانه جدید است. حال اگر داروی کرونا هم تولید شود، همین چالش جدی برای تجاریسازی انبوه آن مطرح میباشد.
البته زمانبر بودن شروع یک همکاری و یا تجاریسازی و تولید انبوه این محصولات و به ویژه داروی درمانی کرونا، تنها یک طرف ماجرا است. طرف دیگر ماجرا، حقوق مالکیت فکری موجود برای این محصولات نوآورانه است که میتواند انحصار را در اختیار شرکت خاصی قرار دهد. واقعیت این است که احتمال اینکه یک تولیدکننده در عرصه جهانی امروزی، به دنبال حقوق مادی نبوده و از حفاظت از دارایی فکری خود دست بکشد، بسیار پایین است و در نتیجه، رویکرد دسترسی جهانی به این محصولات، میتواند با چالشی جدی روبرو گردد. در چنین شرایطی، تولیدکننده ممکن است دو رویکرد متفاوت را در نظر بگیرد: «نگه داشتن فرمولاسیون به عنوان یک راز تجاری» و یا «ثبت اختراع». در این صورت شرایط کمی پیچیده است:
- اگر شرکت تصمیم به نگه داشتن راز تجاری داشته باشد: احتمالاً تا زمان تولید انبوه و توانایی عرضه در مقیاس جهانی، هزاران نفر جان خود را از دست میدهند. از طرفی به دلیل عدم ثبت اختراع، امکان واگذاری مجوز بهرهبرداری به دیگران هم وجود ندارد و درآمدی از این راه نصیب شرکت نمیشود و البته هر لحظه ممکن است رقیب یا تیم دیگری به هر روش به این فرمولاسیون دسترسی پیدا نموده و این انحصار را نابود کنند. ممکن است دولتها و سازمانهای مربوطه هم نسبت به این مسئله واکنش جدی نشان داده و شرکت را در تنگناهای جدی قرار دهند. اعتبار شرکت در اذهان عمومی به شدت لکهدار شده اما شرکت میتواند درآمدهای عجیبی به جیب بزند. در مجموع، چنین واکنش و رویکرد خصمانهای توسط یک شرکت احتمالی تولیدکننده داروی کرونا که پیش از این نیز در بازار دارو و سلامت حضور داشته، بعید به نظر میرسد چراکه عواقب قابل توجهی را برای آن به همراه خواهد داشت.
- اگر شرکت ثبت اختراع نماید: در این مسیر هم، شرکت میتواند روش خصمانه راز تجاری را در پیش گرفته و تمایلی به واگذاری مجوز به دیگران برای پوشش سریع بازار نداشته باشد که تمام مشکلات پیش گفته را برای آن به همراه خواهد داشت. علاوه بر مشکلات قبلی، در صورت تمایل به انحصارطلبی، قوانین مربوط به واگذاری مجوز اجباری نیز، مانعی جدی برای شرکت تولیدکننده خواهد بود. طرف دیگر ماجرا، واگذاری مجوز بهرهبرداری است که هم رویکرد جهانی نسبت به شرکت را بسیار مثبت نموده و هم حرکتی بشردوستانه با میلیاردها دلار درآمد را برای شرکت به ارمغان میآورد.
با توجه به تلاشهایی که شرکتهای فعال در حوزه دارو و سلامت برای ثبت اختراعات مرتبط با مبارزه با کرونا انجام میدهند، پر واضح است که روش اول مد نظر این شرکتها نبوده و تلاش برای یک رقابت منصفانه، منطقی و غیرتبعیضآمیز (FRAND)، در صدر برنامههای این شرکتها قرار دارد.
در توضیح مطلب پیش گفته، شیوع بیماری کرونا بهعنوان یک حالت اضطراری، میتواند گزینه مجوز اجباری (Compulsory License) را پیش روی دولتها قرار دهد. واگذاری اجباری لیسانس پتنت، به دولتها این اجازه را میدهد تا بدون توجه به رضایت صاحبان امتیاز پتنت، اقدام به واگذاری حق استفاده از آن به دیگران نمایند. در طول چند دهه اخیر، بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از این سیاست جهت بهبود وضعیت دسترسی به درمانهای دارویی که توسط پتنتهای دارای مالکیت خارجی حفاظت میگردد، استفاده نمودهاند و این بار نیز در صورت کشف داروی کرونا، استفاده از آن محتمل است. اگرچه این گزینه روی میز همه دولتها قرار دارد، اما به نظر میرسد که چین به عنوان پایگاه اصلی کرونا، در این خصوص رویکرد محافظهکارانهتری را در پیش گرفته است. اخیراً با توجه به امیدها نسبت به داروی شرکت «Gilead» و علیرغم ثبت اختراع این شرکت برای داروی مذکور، یک سازمان دولتی چینی، اقدام به ثبت یک اختراع داخلی برای این دارو نموده است. بدیهی است که این کار، در راستای محافظت از منافع ملی و آزادی عمل بیشتر برای مذاکرات تجاری با شرکت مذکور صورت گرفته تا هزینههای صدور مجوز تا حد امکان کاهش یابد.
همانطور که پیشتر اشاره شد، در این میان بحث صدور مجوز بهرهبرداری از پتنت نیز بسیار حیاتی است. بسیاری از کشورها، با مشکل کرونا ویروس روبرو شدهاند. ایران، ایتالیا، کره جنوبی و البته کشور مادر یعنی چین، تنها بخشی از کشورهایی هستند که این اپیدمی بزرگی را تجربه میکنند. عرضه دارو در مجموعه وسیعی از کشورها، مستلزم ثبت پتنت، اخذ گواهی و سپس مذاکرات صدور مجوز فشرده بر سر امتیاز بهرهبرداری از حقوق پتنت است. بدیهی است که زمان در این میان، نقشی کلیدی ایفا نموده و با توجه به دخالتها و حمایتهای دولتی شدید در این خصوص، میتواند به شکل قابل توجهی تسهیل گردد.
به نظر میرسد، این ویروس جدید که بسیاری از سیستمهای بهداشتی، اجتماعی و حکومتی بشر در کشورهای مختلف را به چالش کشیده است، آزمونی بزرگ برای سیستمهای مالکیت فکری نیز به شمار میآید. باید منتظر نشست و دید که آیا سیستمهای مالکیت فکری، از این آزمون نیز سربلند بیرون آمده و نقش به سزای خود در تولید و توسعه نوآوری را ایفا میکنند؟