مقدمه
یکی از ارکان اصلی تولید دانش و توسعه فناوریهای جدید، دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی هستند که در کنار صنایع و سازمانهای دولتی، مارپیچ سهگانه نوآوری را پدید میآورند. امروزه، دانشگاهها تنها بر آموزش و پژوهش بهعنوان کارکردهای سنتی خود متمرکز نبوده و مأموریت جدید کارآفرینی و نوآوری را بر عهده گرفتهاند؛ مأموریتی که ظهور پارادایم «دانشگاههای کارآفرین» را موجب شده است.
یک دانشگاه کارآفرین، یا به تعبیر دیگر دانشگاه نسل سوم، نوآوری و کارآفرینی را سرلوحه فعالیتهای خود قرار داده و با سرمایهگذاری بر توسعه فناوریهای کاربردی و البته تلاش برای تجاریسازی آنها، نقشآفرینی گستردهای در اقتصاد و فناوری خواهد داشت. اما چگونه میتوان نوآوری دانشگاهی را ارزیابی نمود؟ دانشگاههای نوآور چه شاخصهایی دارند و آیا چهارچوبی برای مقایسه و رتبهبندی دانشگاههای نوآور جهان توسعه یافته است؟
در پاسخ به این پرسشها، باید خاطرنشان ساخت که اهمیت فاکتورهای مرتبط با نوآوری، بهقدری افزایش یافته که برخی از نهادها، دانشگاهها را صرفاً بر اساس عوامل و معیارهای مؤثر بر نوآوری و کارآفرینی، رتبهبندی مینمایند. مؤسسه رویترز، یکی از این نهادهای بینالمللی است که از سال ۲۰۱۵ میلادی، با توسعه یک چهارچوب منحصربهفرد و مبتنی بر پتنت، اقدام به ارزیابی و رتبهبندی دانشگاههای نوآور در سطح جهان نموده است. گزارش جدید این مؤسسه، تحت عنوان «۱۰۰ دانشگاه نوآور جهان در سال ۲۰۱۹» که پنجمین نسخه از گزارشات رویترز در این حوزه محسوب میشود، ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان از منظر نوآوری را معرفی نموده است. دانشگاههایی که نوآوری را در صدر اولویتهای خود قرار داده و با فعالیتهای گسترده در توسعه، تجاریسازی و از همه مهمتر، حفاظت از این نوآوریها، عملکردی موفق از خود بر جای گذاشتهاند.
در این مقاله، مروری اجمالی بر گزارش مذکور داشته و روند تغییرات فهرست صد دانشگاه برتر را از منظر کشورها و مناطق جغرافیایی مختلف، بررسی میکنیم. علاوه بر این، نگاهی کوتاه بر فهرستهای «۱۰۰ دانشگاه نوآور اروپا» و «۷۵ دانشگاه نوآور آسیا» نیز خواهیم داشت.
دانشگاههای نوآور جهان
بنا به آمار و دادههای رویترز در خصوص سال ۲۰۱۹ میلادی، دانشگاههای استنفورد، انستیتو فناوری ماساچوست (MIT) و دانشگاه هاروارد، باز هم در ردههای اول تا سوم نوآورترین دانشگاههای جهان قرار گرفتهاند. این دانشگاهها که از سال ۲۰۱۵ میلادی و آغاز ارزیابیهای رویترز، عنوان دانشگاههای برتر جهان در حوزه نوآوری را به خود اختصاص داده بودند، برای پنجمین سال متوالی، این عنوان را از آن خود کردهاند.
استنفورد، بهعنوان صدرنشین دانشگاههای نوآور جهان، یک دانشگاه خصوصی و پیشگام در حوزه تجاریسازی است. این دانشگاه، بهعنوان کعبه آمال بسیاری از نوابغ، مخترعین و علاقهمندان به پژوهش و نوآوری محسوب میشود؛ بهطوری که با ضریب پذیرش ۴/۷ درصدی، عنوان رقابتیترین دانشگاه جهان را به خود اختصاص داده است. تعداد زیادی از شرکتهای موفق بینالمللی، از سوی دانشجویان و فارغالتحصیلان دانشگاه استنفورد راهاندازی شدهاند که از آن جمله، میتوان به گوگل، یاهو، اینستاگرام، نایک، جنرال موتورز و لینکدین اشاره نمود. برندگان متعدد جوایز نوبل، به همراه موفقیت در دنیای کسبوکار، به خوبی توجه همزمان به آموزش، پژوهش و کارآفرینی را در دانشگاه استنفورد نشان میدهد.
طبق آخرین گزارش رویترز، تعداد پتنتهای به ثبت رسیده از سوی دانشگاه استنفورد بین سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ میلادی، برابر با ۷۲۸ مورد بوده است که در مقایسه با ۶۹۱ درخواست ثبت شده در سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶، افزایش نسبی را نشان میدهد. نرخ اخذ گواهی این دانشگاه، بهعنوان یکی از شاخصهای کلیدی در ارزیابی نوآوریهای دانشگاهی، تقریباً برابر با ۴۰ درصد است (۴۰/۸ درصد در سال ۲۰۱۹ و ۴۱/۵ درصد در سال ۲۰۱۸) که نشان از کیفیت نوآوریها و اختراعات توسعه یافته در این دانشگاه دارد.
دومین دانشگاه نوآور جهان در لیست رویترز، «MIT» است. این دانشگاه، در سال ۱۸۶۱ میلادی و با هدف کمک به توسعه، پیشرفت و کاربرد عملی علوم تأسیس گردید. برخی از مهمترین نوآوریهای قرن گذشته، از جمله توسعه کامپیوترهای دیجیتال و تکمیل پروژه ژنوم انسانی، از سوی محققین این دانشگاه صورت گرفته است. تاریخ ۱۵۹ ساله «MIT»، شاهد موفقیتهای چشمگیری، از جمله ۹۰ جایزه نوبل، ۲۹ مدال ملی فناوری و نوآوری و نیز تأسیس شرکتهای موفقی مانند «Dropbox» و «iRobot»، از سوی فارغالتحصیلان این دانشگاه بوده است. یک اقدام بسیار جالب «MIT» در سالهای اخیر، توسعه و راهاندازی «MITx» بهعنوان یک پلتفرم منبع باز است که به مردم سرتاسر جهان، امکان میدهد تا در کلاسهای آنلاین و رایگان این دانشگاه شرکت نمایند. مجموع درخواستهای به ثبت رسیده از سوی دانشگاه «MIT» در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ میلادی، برابر با ۱.۶۱۴ پتنت بوده است که ۴۴/۸ درصد از آنها، مورد تأیید قرار گرفته و گواهی ثبت اختراع به دانشگاه اعطا شده است.
رده سوم دانشگاههای نوآور جهان، به دانشگاه مشهور هاروارد اختصاص دارد. این دانشگاه، در سال ۱۶۳۶ میلادی تأسیس شده و نسبت به دانشگاههای استنفورد و «MIT»، قدمت بیشتری دارد. تاریخ تقریباً چهار قرنی این دانشگاه، مجموعهای عظیم از افتخارات را به همراه داشته که از آن جمله، میتوان به دریافت ۴۸ جایزه نوبل و ۴۸ جایزه پولیتزر اشاره نمود. همه ساله، هاروارد بالغ بر ۶.۷۰۰ دانشجو میپذیرد و البته مشابه با «MIT»، بیش از ۱/۶ میلیون دانشجو از ۱۹۵ کشور جهان، از طریق «HarvardX» به آموزشهای رایگان دانشگاه دسترسی دارند. تعداد درخواستهای ثبت اختراع هاروارد در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ میلادی، ۱.۱۰۱ مورد بوده که ۳۲ درصد از آنها، به اخذ گواهی منجر شده است.
یک نکته کلیدی در ارتباط با دانشگاههای برتر، امتیاز مرتبط با تجاریسازی است. امتیاز محاسبه شده برای استنفورد، «MIT» و هاروارد، به ترتیب برابر با ۷۵/۲، ۱۶۹/۲ و ۹۴/۳ است که از میانگین ۴۰/۵ برای صد دانشگاه برتر، فاصلهای تقریباً دو برابری دارد. به نظر میرسد که حضور دانشجویان خلاق و علاقهمند به نوآوری و اختراع در این دانشگاهها، همراه با محیطی مناسب برای رشد و شکوفایی ایدههای بدیع، شرایط مطلوبی برای تجاریسازی اختراعات در این دانشگاهها پدید آورده است.
یک نکته جالب پیرامون دانشگاههای نوآور جهان، حضور هشت دانشگاه آمریکایی در بین ده دانشگاه برتر است. بهترین رتبه دانشگاههای غیرآمریکایی در فهرست انتشار یافته از سوی رویترز، مقام هفتم است که به دانشگاه بلژیکی «KU Leuven» تعلق دارد. دیگر دانشگاه برتر غیرآمریکایی در بین ده دانشگاه برتر، کالج سلطنتی لندن است که در رده دهم جای دارد. در بین دانشگاههای آسیایی نیز، دانشگاه علوم و فناوری پوهانگ (POSTECH)، در رده دوازدهم قرار گرفته است. این دانشگاه کرهای، در سال ۱۹۸۶ میلادی، توسط شرکت فولاد «POSCO» تأسیس گردیده و در همین مدت کوتاه، با روابط گسترده و بینظیر خود با صنعت، توانسته خود را بهعنوان یک دانشگاه نوآور و موفق مطرح نماید.
در جدول ۱، ده دانشگاه برتر جهان از منظر نوآوری معرفی شدهاند. مقایسه این فهرست با ده دانشگاه برتر سال ۲۰۱۸ نشان میدهد که دو دانشگاه «کالیفرنیای جنوبی» و «cornell»، به تازگی به آن وارد شده و دانشگاههای «تگزاس» و «واندربیلت»، از این لیست خارج شدهاند.
جدول ۱- ده دانشگاه برتر نوآور جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی از نگاه رویترز
اگر کمی دقیقتر به فهرست دانشگاههای برتر بنگریم، مشاهده میشود که از منظر رویترز، صرف تعداد درخواستهای ثبت اختراع، نرخ گرنت پتنت و امتیاز تجاریسازی، به تنهایی نشانگر موفقیت یک دانشگاه در نوآوری و کارآفرینی نبوده است. برای مثال، تعداد درخواستهای «MIT»، تقریباً ۲/۵ برابر استنفورد بوده و نرخ اخذ گواهی نیز، در این دانشگاه بالاتر است، با این وجود این دانشگاه از منظر رتبهبندی رویترز در رده بعد از استنفورد جای گرفته است. در توضیح این پدیده، باید به دیگر معیارها و شاخصهای مرتبط تحقیقات دانشگاهی، اعم از میزان استنادات پتنت، همکاریهای پژوهشی با صنعت و تعداد مقالات و پتنتهای استناد یافته نیز اشاره نمود.
پتنت، اساس و مبنای ارزیابی نوآوری
همانطور که اشاره شد، مؤسسه رویترز با رصد و شناسایی اقدامات و فعالیتهای دانشگاهها و مؤسسات آموزشی در زمینه توسعه دانش، ایجاد فناوریهای نوظهور و حضور در بازارها و صنایع جدید، اقدام به رتبهبندی دانشگاههای مختلف جهان مینماید. رتبهبندی صورت گرفته، بر اساس ارزیابی میزان پیشرفت پژوهشهای علمی و مبتنی بر معیارهای مرتبط با ثبت اختراع و تجاریسازی، در بیش از ۶۰۰ دانشگاه و مؤسسه علمی است که در بازه زمانی ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ میلادی، انجام گرفته است. البته برخی از شاخصها (مثلاً استناد به مقالات)، بر اساس دادههای جمعآوری شده تا سال ۲۰۱۹ میلادی ارزیابی شده است. با توجه به اینکه مجموعه اطلاعات مذکور، به پایگاههای داده بسیار قوی و جامعی نیاز دارد، رویترز از قابلیتهای «Clarivate Analytics» و پلتفرمهای آماری آن کمک گرفته است که از مهمترین این پلتفرمها، میتوان به «InCites» و «Web of Science» و «Derwent Innovations Index» و «Derwent World Patents Index» و «Patents Citation Index» اشاره نمود.
رویترز، با هدف غربالگری دادهها و محدودسازی دانشگاههای مورد ارزیابی، یک استاندارد حداقلی برای ورود دانشگاهها به فرآیند ارزیابی در نظر گرفته است. بر این اساس، تنها دانشگاههایی قابلیت ورود به فرایند ارزیابی را خواهند داشت که حداقل ۷۰ درخواست بینالمللی به ثبت رسانیده باشند. (البته رویترز اقدام به انتشار فهرستهایی جداگانه از دانشگاههای نوآور برتر در آسیا و اروپا نیز نموده که در آنها، استانداردهای حداقلی متفاوتی در نظر گرفته و شرط حداقل ۵۰ درخواست «PCT» را مد نظر قرار داده است.)
پس از غربالگری و انتخاب مجموعه دانشگاههای کاندید برای ارزیابی، هر یک از آنها بر مبنای شاخصهای از پیش تعریف شدهای مورد ارزیابی قرار گرفته و امتیازات آنها محاسبه میگردد. مهمترین این شاخصها، عبارتند از: «نرخ گرنت پروندههای ثبت اختراع، تعداد درخواستهای ثبت شده در دفاتر ملی ثبت اختراع، تعداد ارجاعات به سبد پتنت دانشگاه، تعداد مقالات پژوهشی مورد استناد قرار گرفته از سوی پتنتهای مختلف و درصد مقالات دارای نویسنده مشترک با صنعت».
نکته دیگر در زمینه وضعیت ثبت اختراع از سوی دانشگاهها، این است که برخی از دانشگاهها، به جای فعالیت متمرکز در زمینه فعالیتهای ثبت اختراع، از نام عمومی خود برای ثبت پتنت استفاده نکرده و یا یک برند نسبتاً پیچیده را برای فعالیتهای ثبت اختراع خود انتخاب نمودهاند؛ بهترین مثال، دانشگاه آکسفورد است که از مؤسسهای تحت عنوان «ISIS Innovations»، برای ثبت درخواستهای خود استفاده میکند. در این موارد و با هدف ارزیابی و مقایسه واقعبینانه و دقیق، تمامی فعالیتهای شرکتها و مؤسسات، به دانشگاه مادر مرتبط شده است.
در ادامه، فهرستی از شاخصهای کلیدی ارزیابی در چهارچوب نوآوری رویترز ارائه شده است:
- تعداد پتنتها (Patent Volume): در این شاخص، تعداد کل پتنتهای ثبت شده، مورد ارزیابی قرار میگیرد. رویترز معتقد است که این شاخص، برآوردی از میزان احتمالی تجاریسازیهای موفق ارائه میدهد. (شاخص مذکور، محدود به تعداد درخواستهای به ثبت رسیده در سازمان جهانی مالکیت فکری (PCT) است.)
- موفقیت در اخذ گواهی ثبت اختراع (Patent Success): این شاخص، نسبت پتنتهای گرنت شده به پروندههای ثبت اختراع را محاسبه نموده که نتیجه، درصد موفقیت در تأیید درخواستها را نشان میدهد.
- درخواستهای ثبت شده در چند دفتر (Global Patents): این شاخص، تعداد پتنتهای ثبتشده در مجموعه دفاتر ثبت پتنت آمریکا، اروپا و ژاپن را پوشش میدهد. بدیهی است که با توجه به هزینه به نسبت زیاد فرآیند ثبت اختراع، درخواستهای بینالمللی به ثبت رسیده در چند دفتر ثبت اختراع مختلف، بیانگر اختراعات و نوآوریهای ارزشمند از جنبه تجاری خواهند بود.
- تعداد استنادات پتنت (Patent Citations): یکی از شاخصهای مهم در ارزیابی دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی، تعداد استنادات یک پتنت از سایر پتنتها است. این شاخص، تأثیر هر پتنت در تجاریسازی سایر تحقیقات علمی را نشان میدهد.
- ضریب تأثیر استنادات پتنت (Patent Citation Impact): در این شاخص، تأثیر پتنت با توجه به نسبت استنادات به کل پتنتها محاسبه میگردد. اهمیت این شاخص، در عدم وابستگی آن به اندازه دانشگاه است.
- درصد پتنتهای مورد استناد (Percent of Patents Cited): این شاخص، درصدی از پتنتهایی که حداقل یک بار توسط سایر پتنتها مورد استناد قرار گرفتهاند، نسبت به کل پتنتهای به ثبت رسیده را محاسبه میکند. (با توجه به ماهیت این شاخص و تشابه زیاد آن با شاخص قبلی، میزان تأثیر هر یک از آنها، برابر با نصف دیگر شاخصها در نظر گرفته شده است.)
- ضریب تأثیر استنادات مقالات از پتنتها (Patent to Article Citation Impact): این شاخص، تقریباً مشابه شاخص «ضریب تأثیر استنادات پتنت» است، با این تفاوت که میانگین تعداد دفعاتی که یک مقاله توسط پتنتها مورد استناد قرار گرفته است را محاسبه مینماید. این شاخص و امتیاز دانشگاه در آن را میتوان بیانگر تحقیقات پایه و بنیادین انجام گرفته در محیطهای دانشگاهی و اثرات آنها بر تجاریسازی فعالیتهای تحقیق و توسعه دانست.
- ضریب تأثیر استنادات صنعتی در مقالات (Industry Article Citation Impact): تعداد استنادات مقالات به یکدیگر، معیاری دقیق برای تشخیص میزان تأثیر تحقیقات علمی است. با توجه به اینکه هدف نهایی، ارزیابی میزان نوآوری است، این معیار کمی تغییر یافته و به جای محاسبه تعداد کل استنادات، صرفاً استنادات صنعتی به مقالات را مورد توجه قرار میگیرد.
- درصد مقالات منتشر شده در همکاری با صنعت (Percent of Industry Collaborative Articles): در این شاخص، درصدی از مقالات دانشگاهی که حاصل همکاری و تعامل با بخشهای صنعتی و تجاری (دارای نویسنده مشترک) است، مورد محاسبه قرار میگیرد.
- تعداد کل مقالات انتشار یافته (Total Web of Science Core Collection Papers): در این شاخص، تعداد کل مقالات انتشار یافته از سوی دانشگاه (بهعنوان خروجی کارکرد پژوهشی دانشگاه)، مورد ارزیابی قرار میگیرد.
دانشگاههای نوآور از منظر جغرافیایی
دانشگاههای حاضر در فهرست صد دانشگاه برتر نوآور جهان را میتوان از منظر کشور و منطقه جغرافیایی هم مقایسه نمود. بر این اساس، آمریکا با ۴۶ دانشگاه، فاصلهای بسیار زیاد با دیگر کشورها داشته و خود را پیشگام نوآوری و کارآفرینی در محیطهای دانشگاهی معرفی نموده است. پس از آمریکا، آلمان با ۹ و فرانسه با ۸ دانشگاه، در ردههای دوم و سوم جای دارند.
از نظر منطقهای نیز، آمریکای شمالی با ۴۸ دانشگاه در رده نخست قرار داشته و پس از آن، اروپا با ۳۴ و آسیا با ۱۸ دانشگاه قرار دارند. از نکات جالب گزارش جدید رویترز، حضور دو دانشگاه سنگاپوری در میان دانشگاههای برتر جهان است.
در شکل ۱، سهم هر یک از کشورها از فهرست صد دانشگاه برتر جهان ارائه شده است. نکته جالب اینکه در فهرست سال ۲۰۱۸ رویترز، ژاپن و آلمان با ۹ دانشگاه، مشترکاً در رده دوم قرار گرفته و کره جنوبی با ۸ دانشگاه، در رده سوم قرار داشت که در فهرست جدید، آلمان جایگاه دومی خود را حفظ کرده، اما کاهش دانشگاههای نوآور ژاپنی از یکسو و افزایش سهم فرانسه، جایگاه کشورهای برتر را کمی تغییر داده است.
شکل ۱- سهم کشورهای مختلف از دانشگاههای نوآور جهان در سال ۲۰۱۹ میلادی
دانشگاههای نوآور در اروپا و آسیا
مؤسسه رویترز، در کنار ارزیابی و انتشار فهرست صد دانشگاه نوآور جهان، در قالب گزارشهای جداگانهای، اقدام به ارزیابی منطقهای دانشگاهها و انتشار فهرستهای «۱۰۰ دانشگاه نوآور اروپا» و «۷۵ دانشگاه نوآور آسیا و اقیانوسیه» نموده است. (شایان ذکر است که ماهیت پارامترهای در نظر گرفته شده برای این ارزیابیها، با ارزیابی جهانی صورت گرفته کاملاً منطبق نبوده و در نتیجه ممکن است اختلافاتی در نتایج گزارشها نسبت به گزارش جهانی مشاهده گردد.)
در بین دانشگاههای اروپایی، دانشگاه «UK Leuven» بلژیک، برای چهارمین سال متوالی، عنوان نوآورترین دانشگاه را به خود اختصاص داده است. دانشگاه ارلانگن نورمبرگ آلمان (University of Erlangen Nuremberg) و کالج امپریال لندن هم در ردههای دوم و سوم جای گرفتهاند.
دانشگاههای آلمانی با ۲۳ دانشگاه در بین صد دانشگاه برتر اروپا، این کشور را در صدر کشورهای نوآور دانشگاهی قرار داده و پس از آن، انگلیس با ۲۱ و فرانسه با ۱۸ دانشگاه، در ردههای دوم و سوم هستند. جالبتر اینکه بلژیک با ۷ دانشگاه، در رده پنجم و پس از هلند با 9 دانشگاه قرار گرفته است. این در حالی است که روسیه بهعنوان پرجمعیتترین کشور اروپایی و پنجمین اقتصاد بزرگ جهان، هیچ نمایندهای در فهرست ۱۰۰ دانشگاه نوآور اروپایی ندارد. در شکل ۲، سهم کشورهای اروپایی از دانشگاههای نوآور اروپا ارائه شده است.
شکل ۲- سهم کشورهای مختلف از دانشگاههای نوآور اروپا در سال ۲۰۱۹ میلادی
در فهرست دانشگاههای نوآور آسیا و اقیانوسیه نیز، صدرنشینی سه ساله دانشگاه «KIAST» کره جنوبی، با پیشی گرفتن دانشگاه ملی سئول (SNU) به پایان رسیده است. محققین این دانشگاه، بهطور مستمر در حال توسعه اختراعات و نوآوریهای مختلف و ثبت آنها در سیستمهای پتنت کشورهای مختلف هستند و نتایج این تحقیقات، از سوی شرکتهای فناور در اقصی نقاط جهان مورد استفاده قرار میگیرد. دانشگاههای «POSTECH» کره جنوبی، «Tsinghua» چین و توکیو ژاپن نیز، سایر دانشگاههای برتر آسیا را تشکیل میدهند.
از نظر کشورهای آسیایی دارنده بیشترین دانشگاه نوآور، چین با ۲۵ دانشگاه در صدر قرار گرفته و کره جنوبی و ژاپن، مشترکاً با ۱۹ و استرالیا با ۵ دانشگاه، در ردههای بعدی جای دارند. هنگکنگ، سنگاپور، نیوزلند و هند، دیگر کشورهای دارای نماینده در فهرست دانشگاههای نوآور آسیا محسوب میشوند.
شکل ۳- سهم کشورهای مختلف از دانشگاههای نوآور آسیا در سال ۲۰۱۹ میلادی