مقدمه
نوآوری، رقابت و جهانی‌سازی، از روندهای کلیدی و غالب کسب‌وکارهای امروزی تلقی می‌شوند. بنگاه‌های اقتصادی، در تلاشند تا با عرضه فناوری‌های جدید و کارآمد، گوی سبقت را از رقبای خود بربایند. در این مسیر، سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی بر روی توسعه و تجاری‌سازی نوآوری‌های جدید انجام شده و به همین دلیل، حفاظت از دارایی‌های فکری نیز، به‌عنوان یکی از الزامات مهم برای ورود به بازار فناوری محسوب می‌شود.
سازمان جهانی مالکیت (WIPO)، به‌عنوان یکی از متولیان بین‌المللی حوزه مالکیت فکری، در پاسخ به این تقاضای فزاینده، طیف متنوعی از خدمات را عرضه می‌نماید. از مهم‌ترین سرویس‌های ارائه شده از سوی وایپو، می‌توان به معاهده همکاری ثبت اختراع (PCT)، سیستم بین‌المللی ثبت علائم تجاری (سیستم مادرید) و سیستم بین‌المللی ثبت طرح‌های صنعتی (سیستم لاهه) اشاره نمود.
سازمان جهانی مالکیت فکری، همه‌ساله اقدام به انتشار گزارشی از عملکرد هر یک از سیستم‌های مذکور و خدمات ارائه شده به متقاضیان می‌کند. گزارش جدید این نهاد که تحت عنوان «WIPO 2019 IP Services» انتشار یافته، به بررسی آخرین تغییر و تحولات حوزه مالکیت فکری و نقش بازیگران مختلف در این حوزه پرداخته است. در نوشتار حاضر، مروری اجمالی بر این گزارش داشته و به بررسی مهم‌ترین روندها و تحولات اکوسیستم نوآوری از منظر وایپو می‌پردازیم.
سال ۲۰۱۹ در یک نگاه
اگر روند فعالیت‌های مرتبط با ثبت و حفاظت از دارایی‌های فکری طی سال‌های اخیر را مرور نماییم، دو روند غالب به چشم می‌خورد. اول این‌که هر ساله به تعداد متقاضیان سیستم‌های مالکیت فکری افزوده می‌شود، تا بدان جا که فرانسیس گری (Francis Gurry)، مدیرکل سازمان جهانی مالکیت فکری، با اشاره به روند رو به رشد استفاده از خدمات این سازمان، اظهار می‌دارد: «سال ۲۰۱۹، بهترین سالی بود که در یک دهه گذشته تجربه کردیم و در حقیقت، بهترین سال در تاریخ سازمان محسوب می‌شود».
در سال ۲۰۱۹ میلادی، مجموعاً ۲۶۵.۸۰۰ درخواست «PCT» به ثبت رسیده که در مقایسه با سال ۲۰۱۸، رشدی ۵/۲ درصدی را نشان می‌دهد. ثبت علائم تجاری از طریق سیستم مادرید نیز، شاهد رشد ۵/۷ درصدی در سال ۲۰۱۹ بوده و به ۶۴.۴۰۰ درخواست جدید رسیده است. اما رکورد امسال، متعلق به حفاظت از طراحی‌های صنعتی از طریق سیستم لاهه است که با ۱۰/۴ درصد افزایش، به ۲۱.۸۰۷ طرح رسیده است. این آمار، تحسین و شگفتی فرانسیس گری را در پی داشته است: «مالکیت فکری، به‌طور فزاینده‌ای در قلب رقابت‌های جهانی قرار دارد. باید بدانید که افزایش نرخ نوآوری جهانی، به معنای داروهای جدید، فناوری‌های ارتباطی توسعه یافته و راهکارهایی برای چالش‌های جهانی است که هرکسی در هر نقطه از جهان، از آن‌ها سود خواهد برد. خوشحالم که خدمات وایپو، با موفقیت در خدمت تقویت نوآوری و گسترش آن در سراسر جهان قرار گرفته است».
در سال ۲۰۰۹ میلادی، تعداد درخواست‌های «PCT» به ثبت رسیده، برابر با ۱۵۵.۴۰۸ مورد بود که پس از ده سال روند صعودی، رشد ۷۱ درصدی را نشان می‌دهد. مقایسه آمار سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۰۹ سیستم‌های مادرید و لاهه نیز، تأییدی بر افزایش‌هایی مشابه است؛ به‌طوری که تعداد متقاضیان سیستم مادرید، ۷۸ درصد و متقاضیان سیستم لاهه نیز، ۱۶۷ درصد رشد داشته‌اند. در شکل زیر، مقایسه حجم خدمات مالکیت فکری وایپو در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹ میلادی، به تصویر کشیده شده است:
شکل ۱- مقایسه آمار سرویس‌های مختلف مالکیت فکری وایپو در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹ میلادی
دومین روند محسوس، پیشتازی کشورهای آسیایی و به‌طور خاص، چین به‌عنوان قلب تپنده و موتور محرکه این رشد مستمر است. سرمایه‌گذاری چشمگیر کشورهای آسیایی، از قبیل ژاپن، کره جنوبی و البته چین، در کنار صعود مداوم آن‌ها در رنکینگ‌های بین‌المللی، نقطه عطفی است که آن را می‌توان در قالب تغییر در جغرافیای فعالیت‌های نوآورانه از غرب به شرق تعبیر نمود.
در ادامه، مروری مختصر بر هر یک از سیستم‌های مالکیت فکری وایپو خواهیم داشت.
الف) سیستم «PCT»
سیستم پتنت، یکی از ابزارهای مطمئن برای محافظت اختراعات و دستاوردهای فنی است. مخترعین، نوآوران و صاحبان دارایی‌های فکری، می‌توانند با ثبت اختراع خود، از حقوق انحصاری و سایر مزایای پتنت‌ها استفاده نمایند. البته حفاظت‌های صورت گرفته، محدود به کشور یا منطقه‌ای است که در آن اقدام به ثبت اختراع نموده و موفق به اخذ گواهی ثبت اختراع شده‌ایم. در چنین شرایطی، تصور نمایید که اختراعی ارزشمند و منحصربه‌فرد در اختیار دارید و با توجه به دامنه وسیع فعالیت‌های کسب‌وکارتان، تصمیم به تجاری‌سازی و عرضه آن در کشورهای مختلف دارید. این کار، مستلزم ثبت درخواست در هر یک از این کشورها، آن هم با زبان‌ها و فرآیندهای متفاوتی است که علاوه بر هزینه بالا، زمان قابل‌توجهی را از شما می‌گیرد. برای رفع این مشکل و تسهیل فرآیند محافظت از اختراعات، یک مسیر موازی هم وجود دارد که امکان ثبت یک درخواست واحد و پیگیری آن در مجموعه‌ای از سیستم‌های پتنت ملی را فراهم می‌سازد.
پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، یک معاهده چندجانبه است که در سال ۱۹۷۰ میلادی در واشنگتن آمریکا به تصویب رسیده و از سال ۱۹۷۸، به اجرا در آمده است. متقاضیان با ثبت درخواست‌های خود از طریق دفاتر مالکیت فکری عضو «PCT» (و یا مستقیماً در دفتر بین‌المللی تحت نظارت وایپو)، گزارشی‌هایی شامل ارزیابی‌های مقدماتی و جستجوی بین‌المللی دریافت می‌نمایند. همچنین درخواست‌های «PCT»، با ایجاد یک بازه زمانی حق تقدم، به متقاضیان این فرصت را می‌دهد تا با بررسی‌های دقیق‌تر، پیرامون مناطق جغرافیایی مدنظر برای حفاظت از اختراع و پیگیری ثبت آن، تصمیم‌گیری نمایند.
همانطور که پیش‌تر اشاره شد، تعداد درخواست‌های ثبت شده «PCT» در سال ۲۰۱۹، به ۲۶۵.۸۰۰ مورد رسیده که رکورد یک دهه افزایش مستمر را بر جا می‌گذارد. در این میان بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، چین در سال ۲۰۱۹ میلادی، توانست یکی دیگر از قله‌های جهان مالکیت فکری را فتح نموده و از رقیب سنتی خود، پیشی بگیرد. صدرنشینی چین از منظر تعداد درخواست‌های «PCT»، از این جهت حائز اهمیت است که تاکنون سابقه نداشته که رهبری آمریکا در این حوزه به چالش کشیده شود و عملاً صدرنشینی این کشور، قدمتی ۴۰ ساله داشت. این روند، در سال ۲۰۱۹ تغییر یافته و در حالی که در سال ۲۰۱۸، آمریکا با ۵۶.۱۴۲ و چین با ۵۳.۳۴۵ درخواست، در رده‌های اول و دوم جای داشتند، در سال گذشته میلادی، چین با ۵۸.۹۹۰ درخواست در صدر قرار گرفته و آمریکا با ۵۷.۸۴۰ درخواست، به رقابت شانه به شانه با رقیب خود ادامه می‌دهد. پس از چین و آمریکا، ژاپن با ۵۲.۶۶۰، آلمان با ۱۹.۳۵۳ و کره جنوبی با ۱۹.۰۸۵ درخواست «PCT»، در رده‌های سوم تا پنجم جای دارند. در شکل ۲، ده کشور برتر متقاضی ثبت درخواست در سیستم «PCT»، قابل مشاهده است.
شکل ۲- کشورهای برتر ثبت درخواست در سیستم «PCT» در سال ۲۰۱۹ میلادی
همانطور که در شکل ۲ مشاهده می‌شود، تنها کشورهای آلمان و هلند با افت نسبی درخواست‌ها مواجه شده‌اند و این، به خوبی تأییدکننده روند کلی افزایش درخواست‌ها در سال‌های اخیر است. بیشترین رشد در سال ۲۰۱۹، متعلق به کشورهای ترکیه (۴۶/۷ درصد)، کره جنوبی (۱۲/۸ درصد)، کانادا (۱۲/۲ درصد) و چین (۱۰/۶ درصد) بوده است که رشدی دو رقمی را نسبت به سال ۲۰۱۸ به ثبت رسانده‌اند. رشد مافوق تصور ترکیه، موجب شده تا این کشور برای نخستین بار، در میان پانزده کشور نخست جای گیرد، گروهی که در میان آن‌ها، تنها چین، ترکیه و هند دارای درآمد متوسط بوده و مابقی، از کشورهای پردرآمد جهان محسوب می‌شوند.
بررسی جغرافیایی متقاضیان سیستم «PCT»، نشان می‌دهد که متقاضیان آسیایی، با ۵۲/۴ درصد از کل درخواست‌های «PCT» در سال ۲۰۱۹، در صدر قرار گرفته و اروپا و آمریکای شمالی، به ترتیب با ۲۳/۲ و ۲۲/۸ درصد، هر یک کمتر از یک چهارم درخواست‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. ایران هم از کشورهای به نسبت موفق آسیایی به حساب می‌آید که در سال ۲۰۱۹، با ۲۲۹ درخواست جدید (افزایش ۳۰ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸)، در رده ۳۳ و بالاتر از کشورهایی مانند امارات و قطر قرار گرفته است. با توجه به رشد ۱۰۰ درصدی ایران در سال ۲۰۱۸ که از نکات برجسته گزارش سابق وایپو محسوب می‌شد، شیب صعودی ایران در سال ۲۰۱۹، تا حدی کاهش یافته است.
نگاه دقیق‌تر به آمار درخواست‌های «PCT»، بیانگر پیشگامی غول فناوری‌های ارتباطی چین است. هوآوی که در سال گذشته با ۵.۴۰۵ درخواست، در رده نخست متقاضیان شرکتی قرار داشت، با وجود افت تقریباً ۱۹ درصدی و ثبت ۴.۴۱۱ درخواست جدید، عنوان خود را حفظ نموده و برای سومین سال متوالی، در صدر جای گرفته است. پس از هوآوی، شرکت‌های میتسوبیشی، سامسونگ و کوآلکام قرار داشته، تا جمع نمایندگان چین، ژاپن، کره جنوبی و آمریکا تکمیل گردد. در شکل ۳، ده شرکت برتر ثبت‌کننده درخواست‌های «PCT» در سال ۲۰۱۹، مشاهده می‌شود.
شکل ۳- متقاضیان برتر ثبت درخواست در سیستم «PCT» در سال ۲۰۱۹ میلادی
در فهرست ده شرکت برتر از نظر ثبت درخواست‌های «PCT»، هفت شرکت آسیایی (چهار شرکت چینی، دو شرکت کره‌ای و یک شرکت ژاپنی)، دو شرکت اروپایی (آلمان و سوئد) و یک شرکت آمریکایی به چشم می‌خورد. در مقایسه با سال ۲۰۱۸، سهم آمریکا از دو شرکت، به یک مورد تقلیل یافته و در عوض، سهم شرکت‌های آسیایی بیشتر شده است. نکته جالب‌تر، اختلاف فاحش هوآوی با سایر رقبا است که حتی کاهش تقریباً ۲۰ درصدی درخواست‌های این شرکت در سال ۲۰۱۹، خللی در صدرنشینی این غول چینی پدید نیاورده است. خروج اینتل و «ZTE» (رده‌های سوم و پنجم فهرست ۲۰۱۸) از جمع ده شرکت برتر، یکی از عجایب گزارش جدید وایپو است که گویای دو نکته است:
- رقابت فزاینده و بسیار شدید شرکت‌های فناور برای ثبت اختراعات و نوآوری‌های خود؛
- تغییر مداوم استراتژی‌های مالکیت فکری و ثبت اختراع شرکت‌های فناور که نمود بارز آن در شدت گرفتن‌های گاه و بیگاه ثبت درخواست‌های «PCT» و در نتیجه، تغییر جایگاه آن‌ها در میان متقاضیان برتر به چشم می‌خورد.
در میان مؤسسات آموزشی و دانشگاه‌ها نیز، چین و آمریکا به رقابت نزدیک خود ادامه می‌دهند. در حالی که دانشگاه کالیفرنیا باز هم در صدر دانشگاه‌های برتر قرار گرفته، فهرست ده دانشگاه برتر، متشکل از ۵ دانشگاه آمریکایی، ۴ دانشگاه چینی و یک دانشگاه کره‌ای است. در جدول ۱، آمار ثبت درخواست «PCT» دانشگاه‌های برتر در سال ۲۰۱۹ ارائه شده است.
جدول ۱- مؤسسات آموزشی برتر از نظر ثبت درخواست‌های «PCT» در سال ۲۰۱۹میلادی 
یک جنبه دیگر از شاخص‌های ثبت اختراع و فعالیت‌های مرتبط در سیستم «PCT» که بررسی آمارها را مهم می‌سازد، شناسایی حوزه‌های مختلف فناوری است. بررسی این اطلاعات نشان می‌دهد که کدام فناوری‌ها بیشتر در تیررس سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه‌ای قرار داشته و دنیای فناوری به کدام سمت در حال حرکت است. وایپو، حوزه‌های فناوری را به ۳۵ دسته مختلف تقسیم‌بندی نموده که در ذیل پنج دسته کلی مهندسی برق، ابزارآلات و تجهیزات اندازه‌گیری، شیمی، مهندسی مکانیک و سایر حوزه‌ها قرار می‌گیرند.
در میان حوزه‌های مختلف، فناوری کامپیوتر با سهم ۸/۷ درصدی، بیشترین تعداد درخواست‌های «PCT» را به خود اختصاص داده است. پس از آن، ارتباطات دیجیتالی با ۷/۷ درصد، ماشین‌آلات برقی با ۷ درصد، فناوری پزشکی با ۶/۹ درصد و اندازه‌گیری با ۴/۷ درصد، قرار دارند. گفتنی است که نیمه‌هادی‌ها و فناوری کامپیوتر، به ترتیب با رشدی ۱۲ و ۱۱/۹ درصدی، بیشترین رشد را نسبت به سال ۲۰۱۸ داشته‌اند. همین رشد ۱۲ درصدی فناوری‌های کامپیوتری، موجب گردیده تا جایگاه نخست ارتباطات دیجیتالی در سال قبل را تصاحب نماید. نکته جالب‌تر این‌که شش متقاضی از بین ده متقاضی برتر، شامل اریکسون، «Oppo»، هوآوی، «LG»، سامسونگ و کوآلکام، به‌طور عمده در حوزه ارتباطات دیجیتال فعالیت داشته و این مسئله، خود به خوبی نشانگر سمت و سوی تحولات فناورانه و جهت‌گیری فعالیت‌های تحقیق و توسعه غول‌های فناوری جهان است.
ب) سیستم مادرید
با توسعه روزافزون محصولات و خدمات شرکت‌های کوچک و بزرگ در سطح جهانی و افزایش رقابت‌ها، ثبت علائم و نشان‌های تجاری که می‌تواند حاوی یک کلمه، حرف، عدد، عکس، شکل، رسم و یا ترکیبی از آن‌ها باشد نیز، به شدت مورد استقبال قرار گرفته است. جالب است که حتی در برخی از کشورها، علائم سه‌بعدی، اصوات و شعارهای تبلیغاتی و حتی نشان‌های قابل‌استشمام (بوها) نیز، قابلیت ثبت داشته و حفاظت‌هایی را برای مالک آن‌ها به دنبال دارند.
موافقت‌نامه مادرید، توافقنامه بین‌المللی مرتبط با نشان‌های تجاری است که اندکی پس از شکل‌گیری کنوانسیون پاریس، آغاز به کار نمود. سیستم مادرید، با فراهم نمودن امکان ثبت و اخذ گواهی ثبت بین‌المللی، حفاظت از نشان تجاری را در تعداد زیادی از کشورهای عضو توافق، میسر می‌سازد. با بیش از ۱/۳ میلیون علامت تجاری ثبت‌شده، سیستم مادرید بهترین انتخاب برای ثبت علامت تجاری، به‌ویژه در کسب‌وکارهای مبتنی بر صادرات است. این سیستم، راهکاری جامع و کارآمد برای صاحبان نشان‌های تجاری است که می‌توانند از آن، برای اخذ و حفظ چتر حفاظتی نشان‌های تجاری در بازارهای مختلف، استفاده نمایند.
همانطور که در بخش مقدمه این نوشتار اشاره گردید، در سال ۲۰۱۹ میلادی، تعداد ۶۴.۴۰۰ درخواست جدید علائم تجاری از طریق سیستم مادرید به ثبت رسیده که رشدی ۵/۷ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد. بر اساس آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، طی سال ۲۰۱۹ میلادی، متقاضیان آمریکایی با ثبت ۱۰.۰۸۷ علامت تجاری، بیشترین تعداد درخواست را در سیستم مادرید به ثبت رساندند و پس از آن، آلمان با ۷.۷۰۰، چین با ۶.۳۳۹، فرانسه با ۴.۴۳۷ و سوئیس با ۳.۷۲۹ درخواست، در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. بیشترین رشد در بین ۱۵ کشور برتر، متعلق به ترکیه (۳۷/۸ درصد)، روسیه (۱۵/۶ درصد) و آمریکا (۱۴/۳ درصد) بوده و در مقابل، ایتالیا با افت ۱۶ درصدی، بیشترین کاهش را تجربه نموده است.
برترین متقاضی ثبت علائم تجاری از طریق سیستم مادرید، شرکت فرانسوی «L’Oréal» از غول‌های آرایشی و بهداشتی جهان است که با ۱۸۹ درخواست، عنوان نخست را از شرکت سوئیسی Novartis AG» (یکی از بزرگ‌ترین کمپانی‌های داروسازی جهان) باز پس گرفته است. در سال‌های اخیر، این دو شرکت رقابت تنگاتنگی در زمینه ثبت نشان‌های تجاری داشته و در سال ۲۰۱۸ نیز، با فاصله‌ای ناچیز، مقام‌های اول و دومی را به خود اختصاص داده بودند.
ج) سیستم لاهه
به لحاظ حقوقی، یک طراحی صنعتی به جنبه‌های زیبایی‌شناختی یک شیء اشاره داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌های سه‌بعدی و دوبعدی، مانند شکل، الگوها، خطوط و یا رنگ‌ها را در بر می‌گیرد. طراحی صنعتی را می‌توان یکی از عوامل کلیدی برای جلب‌توجه مخاطب دانست که وی را ترغیب نموده تا یک محصول را نسبت به محصولی دیگر ترجیح داده و از آن بیشتر استفاده نماید. همین عامل، موجب شده است تا حفاظت از طراحی‌های صنعتی، به یک موضوع بسیار مهم ذیل حقوق مالکیت فکری تبدیل شود.
سیستم لاهه (Hague System)، با هدف ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی پدید آمده و به دنبال راهکاری عملی و کارآمد برای حفاظت از این دسته از دارایی‌های فکری در چندین منطقه جغرافیایی است. به کمک این موافقت‌نامه، می‌توان با یک درخواست واحد، برای ثبت تا ۱۰۰ طرح صنعتی در ۷۰ کشور عضو موافقت‌نامه، اقدام نمود.
در سال ۲۰۱۹ میلادی، تعداد طراحی‌های صنعتی به ثبت رسیده در سیستم لاهه، به رکورد ۲۱.۸۰۷ درخواست رسید. این رشد ۱۰/۴ درصدی که در ادامه روند صعودی در سال‌های قبل صورت می‌گیرد، حاکی از اهمیت حفاظت از جنبه‌های زیبایی‌شناختی محصول و طراحی‌های نوآورانه بوده که کسب‌وکارهای مختلف، درصدد استفاده از سیستم لاهه به‌عنوان مسیری مطمئن و کم‌هزینه برای آن می‌باشند.
به گزارش وایپو، آلمان با ۴.۴۸۷ درخواست، در صدر متقاضیان استفاده از سیستم لاهه قرار داشته و کره جنوبی با ۲.۷۳۶ درخواست، از سوئیس پیشی گرفته است. سوئیس هم با ۲.۱۷۸ درخواست به رتبه سوم سقوط نموده است. بیشترین رشد، متعلق به کره جنوبی (۷۷/۱ درصد) و ایتالیا (۵۸/۱ درصد) بوده و سوئیس هم شاهد کاهش ۱۱/۲ درصدی بوده است. رشد محسوس تعداد درخواست‌های ایتالیا، موجب شده تا این کشور در رده چهارم متقاضیان برتر و بالاتر از هلند قرار گیرد.
از منظر بازیگران برتر هم، سامسونگ با ۹۲۹ طرح در صدر قرار داشته و «Fonkel Meubelmarketing» از هلند، با ۸۵۹ درخواست، در جایگاه بعدی قرار دارد. «LG»، فولکس‌واگن و «Procter & Gamble»، از دیگر شرکت‌های فعال در این زمینه محسوب می‌شوند. نکته جالب این‌که شرکت‌های اروپایی، از متقاضیان عمده سیستم لاهه به حساب می‌آیند؛ به‌طوری که در میان ۱۰ متقاضی برتر، هر یک از کشورهای ایتالیا، هلند، کره جنوبی و آمریکا، دارای دو نماینده بوده و فرانسه و آلمان هم، یک نماینده دارند.
