مقدمه
از دیرباز، دانشگاه‌ها مکانی برای علم‌آموزی و توسعه علوم بنیادین محسوب می‌شدند. تصور عمومی از یک استاد دانشگاه یا یک گروه تحقیقاتی دانشگاهی، معمولاً شامل اساتیدی مسن و غرق در مباحث علمی است که عمر خود را در آزمایشگاه و کلاس درس گذرانده‌اند. بدیهی است که تصور کارآفرینی و مشارکت گسترده در کسب‌وکارهای فناورانه از سوی این قشر از افراد آکادمیک، بسیار دور از ذهن است.
شاید تا چند دهه قبل، این تصور صحیح بود. اما امروزه، مثال‌های فراوانی از اساتید و دانشجویان دانشگاهی وجود دارد که ایده‌های خود را تجاری‌سازی نموده و کسب‌وکارهای موفقی را شکل داده‌اند. از آن مهم‌تر، در حالی‌که در دهه‌های گذشته ،این موارد تنها وابسته به علائق کارآفرینی افراد دانشگاهی و به شکل نمونه‌های نادر بود، امروزه دانشگاه‌ها در قالب پارادایم «کارآفرینی دانشگاهی» و با هدف تولید ارزش‌افزوده، نوآوری و تجاری‌سازی سیستماتیک یافته‌های تحقیقاتی را در صدر اولویت‌های خود قرار داده‌اند. به عبارت بهتر، دیگر با کارآفرینان دانشگاهی به‌عنوان افرادی خاص و نادر مواجه نیستیم، بلکه با رویکردی جدید مواجهیم که نوآوری و کارآفرینی دانشگاهی را تشویق و تحریک نموده و عملاً دانشگاه‌ها را به سوی نوعی رقابت فزاینده در حوزه نوآوری و تجاری‌سازی سوق داده است.
انستیتو فناوری ماساچوست یا نام خلاصه‌تر آن «MIT»، یکی از مظاهر این نوآوری‌های کارآفرینانه است. در این مقاله، به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع این دانشگاه، به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های نوآور جهان می‌پردازیم.
آموزش، تحقیق و نوآوری برای ساخت دنیایی بهتر
دانشگاه «MIT»، در زمره مشهورترین دانشگاه‌های آمریکایی بوده که در سال ۱۸۶۱ میلادی تأسیس شده است. این دانشگاه که به منظور تسریع انقلاب صنعتی در آمریکا آغاز به کار نمود، عمیقاً به ارزش‌ها و باورهای آمریکایی وفادار است و البته در کنار این موضوع، خود را یک نهاد جهانی و پذیرای نخبگان و ذهن‌های خلاق از سرتاسر جهان می‌داند. مقر فعلی «MIT»، در کمبریج آمریکا واقع شده که البته پیش از انتقال به این مکان، نخستین ساختمان رسمی دانشگاه در سال ۱۹۱۶ میلادی، در بوستون قرار داشت.
برخورداری از فضا و تجهیزات فیزیکی گسترده، نسبت بسیار خوب استاد به دانشجو (۱ به ۳) و سیاست‌های انگیزشی برای تحریک و ترویج نوآوری، موجب شده تا این دانشگاه در زمره دانشگاه‌های بسیار موفق و مورد استقبال متقاضیان قرار گیرد. مطابق با آمار انتشار یافته، متقاضیان ورود به این دانشگاه برای سال ۲۰۲۳ میلادی، بالغ بر ۲۱.۳۱۲ نفر بوده که از این تعداد، تنها ۱.۴۲۷ نفر پذیرش خواهند شد. این آمار، در کنار ۹۵ برگزیده جایزه نوبل، ۵۹ دارنده مدال ملی علوم و ۲۹ دارنده مدال ملی فناوری و نوآوری، به خوبی جایگاه منحصربه‌فرد «MIT» را نشان می‌دهد.
تعداد کارکنان دانشگاه «MIT»، متشکل از کارمندان اداری و اساتید آموزشی، برابر با ۱۲.۸۵۲ نفر است که از این تعداد، ۱.۰۶۷ نفر از آن‌ها، استاد تمام در حوزه‌های مختلف می‌باشند. تعداد دانشجویان دانشگاه نیز، برابر ۱۱.۵۲۰ نفر است که ۴.۵۳۰ نفر در مقطع کارشناسی و مابقی در سطوح پیشرفته‌تر مشغول به تحصیل می‌باشند. نکته جالب پیرامون دانشجویان دانشگاه «MIT»، سهم قابل‌توجه زنان و اقلیت‌ها در بین آن‌ها است؛ به‌طوری که بیش از ۴۷ درصد دانشجویان کارشناسی و ۳۶ درصد تحصیلات تکمیلی را زنان تشکیل می‌دهند. سهم اقلیت‌های نژادی نیز، به ترتیب برابر با ۵۱ و ۱۹ درصد است که آماری بسیار خوب برای این دانشگاه محسوب می‌شود.
از فارغ‌التحصیلان برجسته «MIT»، می‌توان به بوز آلدرین (Buzz Aldrin) دومین فردی که به کره ماه قدم گذاشت، ریچارد فاینمن (Richard Feynman) برنده جایزه نوبل و از افراد کلیدی در فرآیند ساخت بمب اتم، ایلن گوردون (Ilene S. Gordon) مدیرعامل سابق اینگردیون (Ingredion) و کوفی عنان (Kofi Annan) هفتمین دبیر کل سازمان ملل متحد اشاره نمود.
در وب‌سایت رسمی این دانشگاه آمده است: «جامعه MIT، با یک هدف مشترک هدایت می‌شود و آن، ایجاد دنیایی بهتر از طریق آموزش، تحقیق و نوآوری است». همین تأکید ویژه بر نوآوری در کنار آموزش و تحقیق، سیاست و رویکرد «MIT» نسبت به مقوله نوآوری و کارآفرینی را نشان می‌دهد، سیاستی که جایگاه دوم دانشگاه‌های نوآور برتر جهان را از نگاه مؤسسه رویترز، برای آن‌ها به ارمغان آورده است.
نگاه ویژه «MIT» به سیستم ثبت اختراع آمریکا
یکی از فاکتورهایی که ورود دانشگاه‌ها به حوزه کارآفرینی و تجاری‌سازی اختراعات دانشگاهی را تسهیل و تسریع می‌نماید، سیستم پتنت و قابلیت‌های منحصربه‌فرد این ابزار مالکیت فکری است. ثبت پتنت و اخذ گواهی، به معنای محافظت از ایده‌ها و دارایی‌های فکری در مقابل سوءاستفاده‌های دیگران است و عملاً نوعی حق انحصاری نسبت به اختراع و منافع ناشی از آن را در اختیار صاحبان پتنت قرار می‌دهد. با این حال، دانشگاه‌ها صرفاً از این مزیت استفاده نمی‌کنند و آنچه برایشان مهم‌تر است، امکان درآمدزایی از طریق صدور مجوزهای بهره‌برداری از پتنت است. به عبارت بهتر، دانشگاه‌ها عموماً از منابع و قابلیت‌های لازم برای ورود مستقیم به عرصه بهره‌برداری از اختراعات و فناوری‌های پتنت شده برخوردار نیستند و سیستم پتنت، از طریق کارکرد صدور مجوز بهره‌برداری، این نقیصه را رفع می‌کند. دانشگاه‌ها اختراعات خود را در سیستم پتنت به ثبت رسانیده و با فروش و یا واگذاری مجوز بهره‌برداری از آن‌ها به متقاضیان واجد شرایط (مثلاً بنگاه‌های صنعتی)، هم تجاری‌سازی نوآوری و بهره‌مندی عمومی از آن را تضمین نموده و هم درآمدزایی مدنظر خود را تحقق می‌بخشند.
«MIT» هم مشابه با دیگر دانشگاه‌های نوآور و کارآفرین، در زمینه ثبت و محافظت از اختراعات و نوآوری‌های خود، به شدت فعال است. بررسی‌ها حاکی از آن است که تعداد گواهی‌های ثبت اختراع این دانشگاه در سیستم پتنت آمریکا، تحسین‌آمیز بوده و به همین واسطه، در سال ۲۰۱۹ میلادی، جایگاه ۹۹ را در میان فناوران و نوآورانی که موفق به اخذ گواهی ثبت اختراع از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا شده‌اند، از آن خود نموده است. گفتنی است که تعداد گواهی‌های ثبت اختراع «MIT» در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۴۰۲ مورد گزارش شده که نسبت به ۳۱۲ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۵ میلادی، رشد قابل توجهی را به همراه داشته است. این عملکرد خوب، پس از دانشگاه کالیفرنیا با ۷۰۱ گواهی، جایگاه دومی را در میان دانشگاه‌های برتر نصیب این دانشگاه نموده است. البته اگر مؤسسات تحقیقاتی دولتی را هم در نظر بگیریم، انستیتوی کره‌ای «Electronics and Telecommunications Research Institute» با ۵۸۸ پتنت نیز، نسبت به «MIT» پیشتازتر است.
آمارها در خصوص تعداد درخواست‌های ثبت اختراع «MIT» در آمریکا نیز، روندهای مشابهی را برای سال‌های اخیر نشان می‌دهد. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۵۶۲ درخواست ثبت اختراع به ثبت رسانیده که در مقایسه با ۴۴۴ تقاضانامه سال ۲۰۱۵، رشدی ۲۶/۶ درصدی را نشان می‌دهد. عملکرد خوب «MIT» در خصوص ثبت اختراع در آمریکا، در سال ۲۰۱۹ میلادی، جایگاه ۷۶ام را در میان متقاضیان ثبت اختراع در آمریکا، نصیب این دانشگاه نموده است.
دانشگاهی با نگاه برون‌مرزی
توجه خاص به بازار آمریکا و اولویت ثبت اختراع در این کشور، با توجه به آمریکایی بودن «MIT» و تعامل بیشتر با صنایع این کشور، کاملاً طبیعی است. اما این امر موجب نشده تا این دانشگاه، فعالیت در بازارهای جهانی را از یاد ببرد. مصداق بارز این امر، فعالیت‌های وسیع ثبت اختراع در کشورهای اروپایی و استفاده گسترده از پیمان همکاری ثبت اختراع است.
این دانشگاه، از سال ۲۰۱۵ میلادی، یک روند کلی رو به رشد در ثبت اختراعات اروپایی را تجربه نموده و از ۱۱۶ درخواست ثبت شده در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) در این سال، به ۱۲۹ درخواست در سال ۲۰۱۹ رسیده است. البته فراز و نشیب‌هایی هم در این مسیر وجود داشته و برای مثال، پس از رکورد ۱۵۶ درخواست در سال ۲۰۱۶، مجدداً در سال ۲۰۱۷ با کاهش نسبی مواجه شده (۱۲۹ درخواست) و پس از افزایش در سال ۲۰۱۸ و رسیدن به ۱۴۸ درخواست، مجدداً به ۱۲۹ درخواست در سال ۲۰۱۹ بسنده نموده است. گفتنی است که برخلاف ثبت درخواست‌های اروپایی، روند اخذ گواهی از «EPO»، کاملاً صعودی بوده و از ۲۹ گواهی اخذ شده در سال ۲۰۱۵، به ۵۶ گواهی در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است (رشد ۹۳ درصدی). به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر، دانشگاه «MIT» توجه خود به سایر مناطق به‌ویژه بازار جذاب اتحادیه اروپا را دوچندان نموده که نمود این مسئله را باید در تعداد گواهی‌های ثبت اختراع این دانشگاه در سال‌های آتی ارزیابی نمود.
شواهد حاکی از آن است که توجه «MIT» به بازارهای خارجی، تنها در کشورهای اروپایی خلاصه نمی‌شود. استفاده گسترده این دانشگاه از ابزار «PCT»، به خوبی نشان می‌دهد که در پی ثبت اختراعات و نوآوری‌های خود در اقصی نقاط جهان است. «MIT» در سال ۲۰۱۸ میلادی، اقدام به ثبت ۲۱۶ درخواست «PCT» نموده که رتبه ۱۰۸ متقاضیان برتر را برای این دانشگاه به ارمغان آورده است. البته بیشترین درخواست‌های «PCT» این دانشگاه، متعلق به سال ۲۰۱۷ با ۲۷۸ درخواست بوده است، اما روند سال‌های اخیر این دانشگاه از سال ۲۰۱۱ به این‌سو، نشان می‌دهد که با وجود افت و خیزهای مقطعی، میزان استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مقرون‌به‌صرفه برای ثبت اختراع در نقاط مختلف جهان، افزایشی بوده است.
یک نکته جالب در ارتباط با دانشگاه «MIT» و فعالیت‌های ثبت اختراع آن، امتیاز مرتبط با تجاری‌سازی، به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی ارزیابی رویترز از دانشگاه‌های نوآور جهان است. امتیاز محاسبه شده برای این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، برابر با ۱۶۹/۲ بوده است که از میانگین ۴۰/۵ دانشگاه‌های برتر، فاصله‌ای بسیار زیاد دارد. برای درک بهتر این تفاوت فاحش، این موضوع را در نظر بگیرید که ضریب اثرگذاری تجاری اختراعات برای دانشگاه استنفورد به‌عنوان صدرنشین پنج‌ساله فهرست رویترز از دانشگاه‌های نوآور جهان، برابر با ۷۵/۲ بوده است. حضور مخترعین و افراد خلاق از سرتاسر جهان، تأکید فراوان بر پتنت و صدور مجوز و از همه مهم‌تر، فضایی مساعد برای اختراع، نوآوری و تجاری‌سازی ایده‌ها، شرایطی مطلوب را برای تجاری‌سازی اختراعات دانشگاهی در «MIT» پدید آورده است.
جدول ۱-تعداد درخواست‌های ثبت اختراع و گواهی‌های ثبت اختراع «USPTO» و «EPO» و تعداد درخواست «PCT»
حوزه‌های متنوع فعالیت «MIT»
بررسی‌های مختلف صورت گرفته در خصوص سبد پتنت «MIT»، نشان می‌دهد که این دانشگاه، مسئله ثبت اختراع و تجاری‌سازی را در حوزه‌های متعددی دنبال می‌نماید که از آن جمله، می‌توان به فناوری‌های پزشکی و دارویی، کشاورزی و باغبانی، مواد شیمیایی و زیست‌فناوری اشاره نمود. بنا بر گزارش انتشار یافته توسط رویترز، بیشترین سهم از پتنت‌های این دانشگاه، به حوزه دارو و زیست‌فناوری با ۱۶/۹ درصد اختصاص دارد و پس از آن، مواد شیمیایی با ۱۶/۳ درصد، کشاورزی، غذا و باغبانی با ۱۵/۸ درصد، تجهیزات پزشکی و سلامت با ۸/۷ درصد و نیمه‌هادی‌ها و اجزای الکتریکی با ۸/۶ درصد، در رده‌های بعدی قرار دارند.
اگر از منظر «US» پتنت‌های گرنت شده نیز به سبد دارایی‌های فکری «MIT» نگاه کنیم، بر اساس سیستم طبقه‌بندی «CPC»، کدهای «A61K»: آماده‌سازی برای اهداف پزشکی، دندان‌پزشکی و بهداشتی، «G01N»: آنالیز مواد بر اساس خواص فیزیکی یا شیمیایی، «H01L»: تجهیزات نیمه‌هادی، «A61P»: عملکرد درمانی ترکیبات خاص شیمیایی و آماده‌سازی دارویی و «C12N»: میکروارگانیسم‌ها، آنزیم‌ها و ترکیبات آن‌ها، تکثیر، حفظ و نگهداری از میکروارگانیسم‌ها، به ترتیب بیشترین هدف‌گذاری‌های صورت گرفته از سوی دانشگاه «MIT» را به خود اختصاص داده است.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ سوم ژوئن سال ۲۰۲۰ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
