مقدمه
خلق ایده‌ای جدید و توسعه آن در غالب یک اختراع نوآورانه، تنها بخش کوچکی از زنجیره «ایده تا ثروت» است. آنچه باعث دیده شدن اختراعات و درک تأثیرات آن‌ها می‌گردد، تجاری‌سازی و عرضه آن‌ها به بازار تقاضا است. از آنجا که دستیابی به اختراعات جدید و ساخت محصولات خلاقانه و بدیع، نیازمند سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است، از همین رو حفاظت از اختراع، به یک اولویت کلیدی در کسب‌وکارهای فعلی بدل شده است.
امروزه مخترعین، نوآوران و شرکت‌های فناور، با لحاظ بازار جغرافیایی فعالیت‌های خود، حفاظت از طریق ثبت پتنت را در دستور کار قرار می‌دهند. بدیهی است که با گسترش بازارهای بین‌المللی و روند روزافزون جهانی‌سازی، استقبال از سیستم‌های پتنت در بازارهای مختلف، به شدت افزایش می‌یابد. بازار کشورهای اروپایی، یک بازار بسیار جذاب و همراه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد است. ارتباط بسیار نزدیک در قالب اتحادیه اروپا، جمعیت قابل‌توجه، دسترسی به محصولات و فناوری‌های روز دنیا به لطف حضور کشورهای پیشرفته و صنعتی همچون آلمان و در نهایت، برخورداری از یک سیستم قدرتمند مالکیت فکری به‌عنوان زیرساخت کلیدی توسعه کسب‌وکار، موجب شده که شرکت‌های فناور اروپایی و همچنین شرکت‌های بین‌المللی، بدون نگرانی‌های مرسوم پیرامون جعل و یا نقض دارایی‌های فکری خود، حضوری پررنگ در بازار اتحادیه اروپا داشته باشند.
دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، همه‌ساله گزارشی از روند درخواست‌های ارسالی، سهم کشورهای مختلف، برترین متقاضیان ثبت اختراع در سیستم پتنت اروپا و حوزه‌های فناوری مورد توجه مخترعین و فناوران منتشر می‌سازد. در این نوشتار، آخرین گزارش عملکردی «EPO» در خصوص سال ۲۰۱۹ میلادی که به تازگی از سوی این نهاد انتشار یافته است، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اتحادیه اروپا و مالکیت فکری
زیرساخت اصلی برای حفاظت از دارایی‌های نامشهود، نظام مالکیت فکری است که در قالب سیستم‌های مختلف، اعم از سیستم پتنت، علائم و نشان‌های تجاری، کپی‌رایت و ...، حفاظت از دارایی‌های فکری را امکان‌پذیر می‌کند. در بین ابزارهای یاد شده، سیستم پتنت از مهم‌ترین گزینه‌های حفاظتی است که علاوه بر حفاظت از دستاوردهای فنی و ابداعات و اختراعات، انتشار و ترویج دانش جدید را تسهیل نموده و از این طریق، نرخ نوآوری را بهبود می‌دهد. علاوه بر این، ثبت اختراع دارای کارکردهای ثانویه‌ای هم می‌باشد که از آن جمله، می‌توان به درآمدزایی از طریق صدور مجوز بهره‌برداری از پتنت، جذب سرمایه‌گذار، ارتقاء شهرت و برند و جلوگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ای رقبا اشاره نمود.
متقاضیان ثبت اختراع در اتحادیه اروپا، به منظور محافظت از اختراعات و نوآوری‌های خود، دو مسیر مجزا پیش روی خود دارند؛ اول، ثبت اختراع ملی در هر یک از کشورهای خاص اروپایی و دوم، ثبت اختراع در دفتر ثبت اختراع اروپا. از آنجا که حفاظت گسترده از اختراع در کشورها یا مناطق جغرافیایی مد نظر، منوط به ثبت اختراع در هر یک از آن‌ها است، لذا شرکتی که قصد ورود به کل بازار اروپا را داشته باشد، اگر از مسیر اول یعنی ثبت اختراع ملی در تک تک کشورهای اروپایی اقدام نماید، کاری پیچیده، زمان‌بر و البته بسیار پرهزینه را در پیش رو خواهد داشت. در مقابل، سیستم پتنت اروپایی، یک جایگزین کارآمد محسوب شده که با ارسال تنها یک درخواست به دفتر ثبت اختراع اروپا، هم هزینه‌های ثبت درخواست و پیگیری‌های حقوقی مرتبط را کاهش داده و هم امکان حفاظت در قلمرو کشورهای اروپایی را فراهم می‌کند.
سیستم پتنت اروپایی، نمادی از همکاری‌های منطقه‌ای برای تقویت رژیم‌های مالکیت فکری است که در کنار سیستم‌های ملی پتنت در کشورهای اروپایی، وظیفه ثبت و حفاظت از اختراعات و نوآوری‌های فناورانه در قلمرو کشورهای عضو اتحادیه اروپا را بر عهده دارد. استقبال از این سیستم به حدی افزایش است که «EPO» به‌عنوان متولی آن، در زمره مطرح‌ترین بازیگران دنیای مالکیت فکری قرار داشته و یکی از اعضای پنج‌گانه «IP5»، متشکل از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، دفتر مالکیت فکری کره جنوبی، دفتر ثبت اختراع ژاپن، دفتر مالکیت فکری چین و دفتر ثبت اختراع اروپا محسوب می‌شود. دفتر ثبت اختراع اروپا، علاوه بر دریافت درخواست‌های ثبت اختراع ارسالی از سوی متقاضیان و ارزیابی آن‌ها، برخی خدمات جانبی، اعم از ارائه گزارش‌های جستجو، درخواست‌های تجدیدنظر و همچنین همکاری با رژیم‌های مالکیت فکری بین‌المللی، نظیر پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) را نیز در دستور کار خود قرار داده است.
این نهاد، همچنین افشای اختراعات جدید و انتشار منظم و ساختارمند آن‌ها را بر عهده داشته که دسترسی عموم به دانش فنی مندرج در اسناد ثبت اختراع را به سادگی میسر می‌سازد. پایگاه داده مشهور «EPO» برای انتشار اسناد ثبت اختراع، «Espacenet» نام دارد که در حال حاضر، دسترسی رایگان به بیش از ۱۰۰ میلیون سند ثبت اختراع از سرتاسر جهان را به صورت آنلاین برای عموم مردم فراهم می‌کند. در کنار این پایگاه، دفتر ثبت اختراع اروپا در قالب گزارش‌هایی اقدام به انتشار نتایج و آمارهای کلیدی در حوزه نوآوری و ثبت اختراع نموده که منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به سیستم پتنت و دیگر ابزارهای مالکیت فکری محسوب می‌شود. گزارش عملکرد سالیانه این نهاد، از جمله همین گزارشات است.
ثبت اختراعات اروپایی در یک نگاه
بنا بر گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا، در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۸۱.۴۰۶ درخواست جدید در این نهاد به ثبت رسیده که افزایشی ۴ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد. البته از سال ۲۰۱۲ به این‌سو، تقاضا برای ثبت اختراعات اروپایی، مستمراً افزایش یافته است؛ به‌طوری که به جز سال ۲۰۱۶ که یک کاهش ناچیز ۰/۶ درصدی را تجربه نموده، در سال‌های دیگر با رشد محسوس مواجه بوده است. این روند در شکل ۱ به خوبی قابل‌مشاهده می‌باشد.
شکل ۱- روند صعودی درخواست‌های ثبت اختراع اروپایی و سهم متقاضیان برتر در سال‌های اخیر
نکته جالب دیگر، ترکیب متقاضیان ثبت اختراع در اروپا است. همانطور که در شکل ۱ نیز نمایش داده شده است، تقریباً نیمی از درخواست‌های به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۹، متعلق به افراد و شرکت‌هایی است که تبعه یا ساکن کشورهای عضو «EPO» می‌باشند. پس از اتباع اروپایی که با ۴۵ درصد از مجموع درخواست‌ها در صدر قرار دارند (۲ درصد کمتر از سال ۲۰۱۸)، آمریکا با ۲۵ درصد، ژاپن با ۱۲ درصد، چین با ۷ درصد و کره جنوبی با ۵ درصد، در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. سهم بیش از ۵۰ درصدی مخترعین و شرکت‌های فناور غیراروپایی از درخواست‌های به ثبت رسیده، تأییدی بر جذابیت بازار اروپا برای کسب‌وکارهای غیراروپایی و منافع فراوان فعالیت در این بازار است.
لازم به تأکید است که بیشترین درخواست‌های اروپایی ثبت شده توسط کشورهای عضو «EPO»، متعلق به آلمان است که به تنهایی، سهمی ۱۵ درصدی از کل درخواست‌ها را به خود اختصاص داده است. به عبارت بهتر، اگر درخواست‌های کشورهای اروپایی را هم به تفکیک در نظر بگیریم، آمریکا با ۴۶.۲۰۱ درخواست در صدر قرار گرفته و آلمان و ژاپن، به ترتیب با ۲۶.۸۰۵ و ۲۲.۰۶۶ درخواست، در رده‌های بعدی جای دارند. در شکل ۲، سهم کشورهای مختلف از درخواست‌های ثبت شده در «EPO» در سال ۲۰۱۹، به تفکیک قابل مشاهده است.
شکل ۲- سهم کشورهای مختلف از درخواست‌های ثبت شده در «EPO» در سال ۲۰۱۹
در بین کشورهای مندرج در شکل ۲، تنها ژاپن، فرانسه و هلند، با کاهش درخواست نسبت به سال ۲۰۱۸ مواجه شده‌اند (به ترتیب، کاهش ۲/۳، ۲/۹ و ۲/۶ درصدی) و در مقابل، چین با ۲۹/۲ درصد رشد (از ۹.۴۸۰ درخواست در سال ۲۰۱۸، به ۱۲.۱۴۷ درخواست در سال ۲۰۱۹)، بیشترین افزایش را داشته است. کره جنوبی با ۱۴/۱ درصد افزایش، از دیگر کشورهای موفق در سال ۲۰۱۹ محسوب می‌شود.
یکی از شاخص‌های بسیار جالب و مفیدی که در گزارش «EPO» به چشم می‌خورد، «تعداد درخواست ثبت اختراع به ازای یک میلیون نفر» است. مقایسه صرف تعداد درخواست‌های ثبت اختراع، بدون در نظر گرفتن ویژگی‌هایی نظیر جمعیت، اشتباهات فاحشی در برآورد توانمندی‌های فناورانه و نرخ نوآوری کشورهای مختلف به همراه خواهد داشت. از همین رو، دفتر ثبت اختراع اروپا، نرخ ثبت اختراع در هر کشور را با توجه به جمعیت آن، مدنظر قرار داده است. بر اساس شاخص مذکور، کشور سوئیس مشابه با سال قبل، با امتیاز «۹۸۸/۱» در صدر قرار دارد. سوئد با امتیاز «۴۳۲/۸» در رده دوم جای گرفته و دانمارک هم با «۴۱۱/۵» امتیاز، در جایگاه سوم قرار دارد. جالب این‌که آلمان با وجود پیشگامی در بین کشورهای عضو «EPO»، رده پنجم شاخص مذکور را به دست آورده و آمریکا نیز، در رده چهاردهم قرار دارد.
گفتنی است که رشد محسوس فعالیت‌های دفتر ثبت اختراع اروپا، تنها محدود به درخواست‌های ثبت شده از سوی متقاضیان نیست و نرخ گواهی‌های ثبت اختراع صادر شده از سوی «EPO» نیز، با رشد چشمگیری همراه بوده است. بنا به گزارش جدید این سازمان، تعداد گواهی‌های ثبت اختراع صادر شده در سال ۲۰۱۹، برابر با ۱۳۷.۷۸۴ مورد بوده که رشدی ۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد. البته دفتر ثبت اختراع اروپا، رکورد افزایش ۴۰/۲ و ۲۰/۸ درصدی پتنت‌های گرنت شده را در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۸ به ثبت رسانیده که به خوبی جهش بزرگ این دفتر از حیث روند ارزیابی درخواست‌ها و فرآیند اعطای گواهی ثبت اختراع را نشان می‌دهد. از منظر پتنت‌های گرنت شده اروپایی نیز، متقاضیان ساکن در کشورهای عضو «EPO» با ۴۴ درصد، در صدر قرار داشته و کشورهای آمریکا، ژاپن، چین و کره جنوبی، به ترتیب با ۲۵، ۱۶، ۵ و ۵ درصد، در رده‌های بعدی جای دارند. شکل ۳، این روند و کشورهای برتر را به خوبی نشان می‌دهد.
شکل ۳- روند صعودی گواهی‌های اروپایی صادر شده و سهم متقاضیان برتر در سال‌های اخیر
حوزه‌های برتر فناوری
اگر روند تغییرات فناورانه در سال‌های اخیر را رصد کنیم، حوزه‌های نوظهوری همچون هوش مصنوعی، بلاک‌چین و حتی اصلاح ژنی (CRISPR) را مشاهده می‌کنیم که نامشان به کرات در اخبار، مقالات و گزارشات درج شده و عملاً خود را به‌عنوان فناوری‌های آینده، معرفی و تثبیت نموده‌اند. سیستم پتنت و تحلیل اسناد ثبت اختراع، مزیت جانبی دیگری هم دارد و آن، بررسی آماری و مستند از تحولات فناورانه و روند آتی آن‌ها است. تعداد درخواست‌های به ثبت رسیده، گواهی‌های صادر شده و به صورت کلی، میزان فعالیت‌های ثبت اختراع شرکت‌های فناور، به خوبی نشان می‌دهد که کدام زمینه‌ها در اولویت قرار داشته و کدام زمینه‌ها با کاهش توجهات مواجه شده‌اند.
گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا از این منظر نیز، اطلاعات جالب و ارزشمندی را در اختیار قرار می‌دهد. در حالی که در سال ۲۰۱۸، «فناوری‌های پزشکی»، «ارتباطات دیجیتال» و «فناوری کامپیوتر» در صدر حوزه‌های برتر ثبت اختراع قرار گرفته بودند، رشد ۱۹/۶ درصدی ارتباطات دیجیتال و در مقابل، رشد ناچیز ۰/۹ درصدی فناوری‌های پزشکی در سال ۲۰۱۹، موجب شده تا ارتباطات دیجیتال در صدر قرار گیرد. بنا بر آمار «EPO»، ارتباطات دیجیتال با ۱۴.۱۷۵ درخواست، در صدر قرار داشته و فناوری‌های پزشکی و فناوری کامپیوتر، به ترتیب با ۱۳.۸۳۳ و ۱۲.۷۷۴ درخواست، در رده‌های دوم و سوم حوزه‌های برتر سال ۲۰۱۹ قرار دارند. در جدول ۱، حوزه‌های برتر فناوری از منظر تعداد درخواست‌های ثبت شده در «EPO» معرفی شده است.
بیشترین نرخ افزایش در تعداد درخواست‌های ثبت اختراع، متعلق به «ارتباطات دیجیتال» است و پس از آن، «فناوری کامپیوتر»، «حمل‌ونقل» و «ماشین‌های الکتریکی و انرژی»، به ترتیب با ۱۰/۲، ۶/۶ و ۵/۵ درصد، بیشترین رشد را تجربه نموده‌اند. شیمی ارگانیک با ۰/۵ درصد کاهش، تنها حوزه‌ای از حوزه‌های ده‌گانه برتر فناوری بوده که با کاهش تعداد درخواست‌ها در سال ۲۰۱۹ مواجه شده است.
گفتنی است که رشد شدید ارتباطات دیجیتال و فناوری کامپیوتر از و نقش کلیدی آن‌ها در هدایت مسیر تحولات دیجیتال که در تمامی بخش‌های اقتصادی و صنایع نفوذ کرده است، یک مسیر تلاقی جالب را نشان می‌دهد. سرفصل مشترک و نقطه تقاطع ارتباطات و کامپیوترها، فناوری‌های نوظهوری است که برای اجرا و تجاری‌سازی فناوری نسل جدید «5G» و همچنین هوش مصنوعی، بسیار مهم و ضروری هستند.
آنتونیو کامپینوس (António Campinos)، مدیر دفتر ثبت اختراع اروپا، در ارتباط با رشد فزاینده فناوری‌های دیجیتال در سال‌های اخیر می‌افزاید: «رشد سریع فناوری‌های دیجیتال، برجسته‌ترین روند دفتر ثبت اختراع اروپا در سال ۲۰۱۹ است. تحول دیجیتالی اقتصاد را، به خوبی می‌توان در پرونده‌های ثبت اختراع «EPO» مشاهده نمود، رویکردی کاملاً تثبیت شده و جهانی که به خوبی حمایت‌های دفتر ثبت اختراع اروپا از مخترعین و تقویت نوآوری‌های دیجیتال در اروپا را نشان می‌دهد».
جدول ۱- حوزه‌های برتر فناوری از منظر تعداد درخواست‌های ثبت شده در «EPO»
متقاضیان برتر ثبت اختراع در اروپا
در حالت کلی، متقاضیان ثبت اختراع را می‌توان به دو گروه «مخترعین و نوآوران حقیقی» و «مخترعین و فناوران حقوقی» تقسیم نمود. درست است که همین دسته‌بندی کلی هم می‌تواند روند تجاری‌سازی اختراع و سازوکارهای مرتبط با توسعه محصولات جدید را تا حدی روشن نماید، اما در دل همین دو گروه نیز، خوشه‌های کاملاً متمایزی وجود دارند. برای مثال، فعالیت‌های ثبت اختراع و اهداف مرتبط با آن در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، با آنچه در خصوص شرکت‌های صنعتی بزرگ وجود دارد، کاملاً متفاوت است؛ به همین شکل، رویکرد یک شرکت استارت‌آپی را نمی‌توان با یک بنگاه اقتصادی توانمند و ساختار یافته مقایسه نمود. این نکته، در گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا مورد توجه قرار گرفته و متقاضیان ثبت اختراع، از منظر نوع و ماهیت فعالیت‌هایشان، مورد آنالیز قرار گرفته‌اند.
بر این اساس، شرکت‌های بزرگ با سهم ۷۱ درصدی از درخواست‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹ (یک درصد بیشتر از سال ۲۰۱۸)، بیشترین مشارکت را به خود اختصاص داده و صنایع کوچک و متوسط (SMEs) و مخترعین فردی با ۱۸ درصد، در رده دوم جای دارند. دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی عمومی هم، با سهم ۱۰ درصدی، در رده سوم قرار گرفته‌اند. این وضعیت، به خوبی بیانگر رویکرد تجاری‌سازی فناوری‌های پتنت شده و موفقیت محتمل در این زمینه است، چرا که بسیاری از شرکت‌های کوچک و استارت‌آپی و همین‌طور اغلب دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، اقدام به اعطای مجوز بهره‌برداری از اختراعات پتنت شده خود به صنایع بزرگ نموده و عملاً سهم شرکت‌های بزرگ را می‌توان به بیش از ۹۰ درصد تعمیم داد.
اگر شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی را به‌عنوان اثرگذارترین گروه متقاضیان ثبت اختراع (با بیشترین شانس تجاری‌سازی) در نظر بگیریم، تحلیل داده‌های ثبت اختراع، می‌تواند اطلاعات منحصربه‌فردی از استراتژی‌های کسب‌وکار، اولویت‌های فناورانه و اهداف توسعه‌ای شرکت‌های برتر ارائه نماید. در سال ۲۰۱۹ میلادی، هوآوی با ۳.۵۲۴ درخواست و رشد چشمگیر ۴۱/۸ درصدی، زیمنس را پشت سر گذاشته و در صدر فهرست متقاضیان برتر قرار گرفته است. سامسونگ و «LG»، غول‌های فناوری کره جنوبی، به ترتیب با ۲.۸۵۸ و ۲.۸۱۷ درخواست، در رده‌های دوم و سوم جای گرفته و «United Technologies» با ۲.۸۱۳ درخواست، جایگاه چهارم را به‌عنوان برترین شرکت آمریکایی در اختیار دارد. جالب اینجاست، شرکت آلمانی زیمنس که در سال ۲۰۱۸ با ۲.۴۹۳ درخواست در صدر فهرست شرکت‌های برتر قرار داشت، به رغم افزایش ۵ درصدی و ثبت ۲.۶۱۹ درخواست ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹، جایگاهی بهتر از پنجم به دست نیاورده است. کوالکام، اریکسون، رویال فیلیپز، سونی و رابرت بوش، دیگر شرکت‌های حاضر در فهرست ده متقاضی برتر ثبت اختراع در «EPO» را تشکیل می‌دهند. شکل ۴، شرکت‌های برتر دارای درخواست ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۱۹ را معرفی نموده است.
در مجموع، ۸ شرکت اروپایی، ۸ شرکت آمریکایی، ۵ شرکت ژاپنی، ۲ شرکت کره‌ای و ۲ شرکت چینی، فهرست ۲۵ شرکت برتر دارنده ثبت اختراعات اروپایی در سال ۲۰۱۹ را تشکیل می‌دهند. نکته جالب در این فهرست، کم تعداد بودن شرکت‌های چینی و کره‌ای است؛ به‌طوری که به جز هوآوی، سامسونگ و «LG» که در فهرست ۲۵ شرکت برتر ۲۰۱۸ نیز قرار داشتند، تنها شرکت چینی «Oppo» به آن‌ها اضافه شده و عملاً بیشترین سهم، از آن آمریکا، اروپا و البته ژاپن است. لازم به ذکر است که با وجود کم تعداد بودن نماینده‌های چین و کره جنوبی، این شرکت‌ها از نظر کیفی در وضعیت بسیار خوبی قرار داشته و هوآوی، سامسونگ و «LG»، در رده‌های اول تا سوم فهرست جای گرفته‌اند.
اگر مجموع درخواست‌های شرکت‌های فناور برتر را با توجه به ملیت آن‌ها در نظر بگیریم، متوجه خواهیم شد که شرکت‌های اروپایی با ۱۰.۷۴۰ درخواست در صدر قرار گرفته و شرکت‌های آمریکایی نیز با ۱۰.۴۸۸ درخواست، در تعقیب آن‌ها هستند. با توجه به تعداد شرکت‌های اروپایی و آمریکایی (هر یک ۸ شرکت)، نزدیکی تعداد درخواست‌های آن‌ها به یکدیگر، آن‌چنان عجیب نیست؛ اما تفاوت کلیدی در آمار شرکت‌های ژاپنی با رقبای چینی و کره‌ای است. کره جنوبی و چین هر یک با ۲ نماینده، به ترتیب مجموعاً ۵.۶۷۵ و ۴.۴۲۴ درخواست به خود اختصاص داده، در حالی که شرکت‌های ژاپنی با وجود تعداد بیش از دو برابری (۵ شرکت)، با ۴.۴۱۷ درخواست در رده بعدی قرار دارند.
شکل ۴- شرکت‌های برتر دارای درخواست ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۱۹
