دانشگاه هاروارد؛ اسب تک‌شاخ دانشگاه‌های نوآور

مقدمه

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اقتصاد دانش‌بنیان و مبتنی بر نوآوری، دانشگاه‌های فعال در اکوسیستم کارآفرینی و تلاش آن‌ها برای تجاری‌سازی یافته‌های تحقیقاتی است. این مفهوم که تحت عنوان پارادایم «کارآفرینی دانشگاهی» یا «دانشگاه نسل سوم» شناخته می‌شود، نوآوری و کارآفرینی را به یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های دانشگاه‌های موفق بدل نموده و از همین رو، بسیاری از دانشگاه‌ها با هدف ایجاد ثروت و ارزش‌افزوده از نتایج تحقیقات و پژوهش‌های صورت گرفته، ارتباطات خود را با صنایع بزرگ و کوچک گسترش داده‌اند. بدیهی است که در چنین فضایی، حفاظت از دارایی‌های فکری ایجاد شده، به یک اولویت بزرگ و حیاتی تبدیل می‌شود؛ پدیده‌ای که نمود بارز آن، در فعالیت گسترده دانشگاه‌ها در زمینه ثبت و انتشار پتنت متجلی شده است.

در این مقاله که از سلسله مقالات معرفی دانشگاه‌های نوآور و کارآفرین ارائه می‌گردد، به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه هاروارد، به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های برتر جهان در این زمینه می‌پردازیم.

هاروارد؛ دانشگاهی قدیمی و نوآور

بی‌شک، دانشگاه هاروارد (Harvard University) در زمره مشهورترین دانشگاه‌های جهان قرار می‌گیرد. این دانشگاه، در سال ۱۶۳۶ میلادی، توسط گروهی از مهاجرنشینان خلیج ماساچوست (Massachusetts Bay Colony) تأسیس شد و هم‌اکنون، در شهر کمبریج واقع در ایالت ماساچوست، مستقر است. هاروارد را می‌توان نخستین مؤسسه آموزش عالی آمریکا دانست که در ابتدا با نام «کالج جدید» یا «کالج شهر نو» شروع به کار کرد. با توجه به تم مذهبی این دانشگاه در سال‌های ابتدایی، بسیاری از فارغ‌التحصیلان اولیه آن، تحت عنوان کشیش و روحانی، در کلیساها یا مجالس سرتاسر آمریکا مشغول به کار می‌شدند.

در سال ۱۶۳۸ میلادی، یکی از نقاط عطف مهم هاروارد اتفاق افتاد. کشیشی به نام «جان هاروارد»، به‌عنوان یکی از اعضای هیئت‌علمی این دانشگاه، ۴۰۰ جلد کتاب و نیمی از دارایی‌هایش را برای کمک به توسعه و تجهیز دانشگاه، به آن اهدا نمود و از همان زمان، نام وی بر این دانشگاه ماندگار شد.

در سال ۱۷۸۰ میلادی، نام کالج هاروارد به دانشگاه هاروارد تغییر یافت. در پی تغییرات صورت گرفته در ترکیب هیئت نظارت بر دانشگاه، این نهاد از قید کنترل روحانیت و البته سیاستمداران دولتی خارج شد و در حالی‌که نخستین مدیران کالج، عموماً از کلیسا انتخاب می‌شدند، از سال ۱۸۶۵ میلادی، هیئت‌مدیره آن از بین دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان پیشین برگزیده شدند. رئیس فعلی این دانشگاه، لارنس باکو (Lawrence S. Bacow) نام دارد که بیست و نهمین رئیس هاروارد محسوب می‌شود.

هاروارد، هم‌اکنون دارای ۲۴۰۰ عضو هیئت‌علمی، ۱۳۰۰۰ کارمند و بالغ بر ۳۶۰۰۰ دانشجو است و با ۳۷۱۰۰۰ فارغ‌التحصیل در قید حیات (۲۷۹۰۰۰ نفر در آمریکا و ۵۹۰۰۰ نفر در بیش از ۲۰۲ کشور جهان)، یکی از بزرگ‌ترین جوامع تحصیل‌کرده و متخصص را شکل داده است. این شبکه بزرگ که آفریننده برخی از بزرگ‌ترین استعدادهای شغلی و علمی است، یکی از منابع مهم کارآفرینی و نوآوری محسوب می‌شود. گفتنی است که سیاست‌های دانشگاه هاروارد در حمایت از اختراعات و نوآوری‌های علمی هم، مزید بر علت شده، تا نام این دانشگاه در بسیاری از جوایز و رویدادها بدرخشد.

تاکنون، هشت رئیس‌جمهور آمریکا، از جمله فرانکلین روزولت، جان اف کندی، جورج بوش و باراک اوباما، از دانش‌آموختگان هاروارد بوده‌اند و علاوه بر این، ۴۹ جایزه نوبل و ۴۸ جایزه پولیتزر (Pulitzer Prize winners)، به دانشجویان، اساتید و فارغ‌التحصیلان این دانشگاه اعطا شده است. این حجم از موفقیت‌های علمی که با برخی داستان‌های موفقیت در کسب‌وکار عجین شده است، بیانگر نقش کلیدی هاروارد و البته استقبال چشمگیر نوآوران و افراد خلاق برای حضور در آن می‌باشد.

هاروارد، یک دانشگاه بسیار موفق در راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوپا است؛ به‌طوری که فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، تعداد زیادی شرکت موفق و مشهور استارت‌آپی ایجاد کرده‌اند. بنا بر آمار «PitchBook»، طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ میلادی، ۷۵۰ شرکت جدید از سوی ۸۴۴ فارغ‌التحصیل یا دانشجوی هاروارد تأسیس شده که یک عملکرد بسیار موفق محسوب می‌شود. از مهم‌ترین شرکت‌های تأسیس‌شده از سوی دانشجویان هاروارد، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

• مایکروسافت: بیل گیتس (Bill Gates)
• «TSMC»: موریس چانگ (Morris Chang)
• فیسبوک: مارک زاکربرگ (Mark Zuckerberg)، داستین موسکوویتز (Dustin Moskovitz)، ادواردو ساورین (Eduardo Saverin) و کریس هوگز (Chris Hughes)
• «Airbnb»: ناتان بلچارزیک (Nathan Blecharczyk)

یکی از دارایی‌های منحصربه‌فرد هاروارد، کتابخانه آن، به‌عنوان بزرگ‌ترین کتابخانه دانشگاهی جهان است؛ این کتابخانه که حاوی ۲۰/۴ میلیون جلد کتاب، ۱۰ میلیون عکس، ۴۰۰ میلیون دست‌نوشته (نسخه خطی)، ۱۲۴ میلیون صفحه وب آرشیوشده و ۵/۴ ترابایت بایگانی دیجیتال است، از منابع ارزشمند علمی جهان به شمار می‌رود. همچنین، هاروارد با برخورداری از ۲۲۱۰ هکتار املاک و مستغلات و البته پشتوانه مالی هنگفت، یکی از ثروتمندترین دانشگاه‌های جهان محسوب می‌شود.

هاروارد و استراتژی‌های مالکیت فکری

دانشگاه هاروارد، در بسیاری از ارزیابی‌ها و فهرست‌های مرتبط با دانشگاه‌های نوآور، یکی از نهادهای بسیار موفق عنوان شده است. برای مثال، این دانشگاه در آخرین فهرست رویترز در خصوص ۱۰۰ دانشگاه نوآور برتر جهان، رده سوم و در فهرست مشترک آکادمی ملی مخترعین (NAI) و انجمن دارندگان حقوق مالکیت فکری آمریکا (IPO)، از ۱۰۰ دانشگاه برتر دارنده یوتیلیتی پتنت گرنت شده در آمریکا، رده یازدهم را در سال ۲۰۱۹ میلادی به خود اختصاص داده است. همین دو فهرست و تأکید آن‌ها بر پتنت به‌عنوان یک ابزار کلیدی برای تجاری‌سازی دارایی‌های فکری دانشگاهی، به خوبی استراتژی دانشگاه‌های نوآور در فضای کسب‌وکار فعلی را نشان می‌دهد.

لازم به تأکید است که تجاری‌سازی اختراعات و نوآوری‌های دانشگاهی، تا حدودی با اختراعات و نوآوری‌های صنعتی متفاوت است؛ مهم‌ترین جنبه این تفاوت‌ها، امکانات محدود دانشگاه‌ها (مالی، مدیریتی، قابلیت‌های فناورانه، امکانات تولید و کانال‌های توزیع و فروش) جهت بهره‌برداری مستقیم از اختراع است که همین محدودیت بزرگ، آن‌ها را به سمت و سوی اخذ گواهی ثبت اختراع و صدور مجوزهای بهره‌برداری از آن، سوق داده است. به عبارت بهتر، راه‌حل دانشگاه‌ها (و استارت‌آپ‌های فاقد امکانات) برای رفع این چالش بزرگ، سیستم‌های مالکیت فکری به‌عنوان راهی کارآمد برای قابل‌مبادله نمودن فناوری و دارایی‌های فکری است. دانشگاه‌ها، اختراعات خود را در سیستم پتنت به ثبت رسانیده و با فروش و یا واگذاری مجوز بهره‌برداری از آن‌ها به متقاضیان واجد شرایط (مثلاً بنگاه‌های صنعتی)، هم تجاری‌سازی نوآوری و بهره‌مندی عمومی از آن را تضمین نموده و هم درآمدزایی مدنظر خود را تحقق می‌بخشند.

هاروارد هم از این قاعده مستثنی نیست؛ این دانشگاه، در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۸۴ گواهی ثبت اختراع از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO) اخذ نموده که این دانشگاه را در رده کلی ۲۲۲ بین دارندگان «US» پتنت‌های گرنت شده قرار می‌دهد. البته اگر رتبه این دانشگاه را تنها در بین دانشگاه‌ها در نظر بگیریم، هاروارد رده دهم دانشگاه‌های برتر را در اختیار دارد. روند اخذ گواهی از سوی هاروارد، نشان می‌دهد که این دانشگاه در سال‌های اخیر، روندی صعودی و البته همراه با فراز و نشیب را پیموده است. این دانشگاه، در سال ۲۰۱۵ میلادی، ۱۲۳ گواهی ثبت اختراع داشته که روند صعودی تا سال ۲۰۱۷ ، این آمار را به ۱۸۰ گواهی افزایش داده است. با وجود روند کلی صعودی، تعداد گواهی ثبت اختراع دانشگاه در سال ۲۰۱۸، با افتی محسوس مواجه شده و به ۱۵۶ گواهی رسیده است. با این وجود، این افت محسوس در سال ۲۰۱۹ جبران شده و تعداد گواهی‌های این سال، به ۱۸۴ مورد افزایش یافته که از این تعداد، ۱۵۶ مورد به یوتیلیتی پتنت‌های گرنت شده اختصاص داشته و مابقی هم پتنت‌های طراحی و گیاهی می‌باشند.

روند ثبت درخواست از سوی دانشگاه هاروارد نیز، مشابه با اخذ گواهی است، روندی افزایشی و البته همراه با فراز و نشیب‌های مقطعی. این دانشگاه در سال ۲۰۱۵ میلادی، موفق به ثبت ۲۵۰ درخواست جدید شده که پس از چهار سال، به ۳۰۶ درخواست در سال ۲۰۱۹ رسیده است. بررسی آمار درخواست‌های ثبت اختراعات، حاکی از آن است که احتمالاً روند صعودی در دریافت گواهی‌ها، در سال‌های آتی نیز ادامه خواهد داشت. این مسئله، در رتبه ۱۴۳ هاروارد در میان متقاضیان ثبت درخواست در «USPTO» و همچنین رتبه ششم در میان دانشگاه‌های متقاضی، بهتر قابل درک می‌باشد.

دانشگاه آمریکایی هاروارد، مشابه سایر رقبای خود، تنها به سیستم پتنت آمریکا بسنده نکرده و فعالیت در سایر سیستم‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را هم دنبال می‌کند. برای مثال، این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۸۷ درخواست در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) به ثبت رسانیده و ۷۱ گواهی نیز از این نهاد اخذ نموده است. بررسی اطلاعات حاکی از آن است که روند کلی ثبت درخواست و اخذ گواهی در «EPO» نیز، صعودی بوده که البته در هر دو، یک اوج و فرود مقطعی در سال ۲۰۱۶ مشاهده می‌شود. رشد ۷۱ درصدی درخواست‌ها در سال ۲۰۱۶ (از ۱۰۶ به ۱۸۲ درخواست) و سپس یک روند کاهشی دو ساله (به ترتیب ۱۷۴ و ۱۶۸ در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸) و در نهایت، رکورد ۱۸۷ درخواست در سال ۲۰۱۹، یک فراز و نشیب محسوس را نشان می‌دهد. از سوی دیگر، تعداد پتنت‌های گرنت شده نیز، رشد بیش از ۴ برابری را نشان می‌دهد (از ۱۶ پتنت در سال ۲۰۱۵ به ۷۱ پتنت در سال ۲۰۱۵).

هاروارد، به صورت جدی به بازارهای جهانی می‌اندیشد. از همین رو، استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، به‌عنوان ابزاری بسیار مؤثر و کارآمد برای ثبت تنها یک درخواست واحد و پیگیری آن در مناطق جغرافیایی مدنظر، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این دانشگاه، در سال ۲۰۰۵ میلادی، ۴۶ درخواست «PCT» به ثبت رسانیده که رتبه ۲۹۷ را برای آن به همراه داشته است. این در حالی است که در سال ۲۰۱۸، تعداد درخواست‌های «PCT» هاروارد، به ۱۶۹ مورد (۳۶۷ درصد افزایش) رسیده که رتبه این دانشگاه را در بین بازیگران برتر متقاضی درخواست‌های «PCT»، به ۱۴۷ رسانیده است.

جدول ۱-تعداد درخواست‌های ثبت اختراع و گواهی‌های ثبت اختراع  «USPTO» و «EPO» و تعداد درخواست «PCT»

سبدی از دستاوردهای متنوع

سبد اختراعات هاروارد، حوزه‌های متنوعی را پوشش می‌دهد که از آن جمله، می‌توان به صنایع کشاورزی و غذایی (۲۸/۴ درصد)،  زیست‌فناوری و دارویی (۲۵/۸ درصد)، مواد شیمیایی (۱۴/۱ درصد)، سلامت و تجهیزات پزشکی (۸/۴ درصد) و مهندسی، ساخت و استخراج (۵/۸ درصد) اشاره نمود. این آمار، به خوبی اهمیت فناوری‌های پزشکی و دارویی (مجموعاً ۳۴/۲ درصد از کل پتنت‌ها) را در دانشگاه هاروارد نشان می‌دهد.

اگر از منظر «US» پتنت‌های گرنت شده نیز، سبد دارایی‌های فکری هاروارد را مورد بررسی قرارر دهیم، بر اساس سیستم طبقه‌بندی «CPC»، کدهای «A61K»: آماده‌سازی برای اهداف پزشکی، دندان‌پزشکی و بهداشتی، «G01N»: آنالیز مواد بر اساس خواص فیزیکی یا شیمیایی، «A61P»: عملکرد درمانی ترکیبات خاص شیمیایی و آماده‌سازی دارویی، «C12N»: میکروارگانیسم‌ها، آنزیم‌ها و ترکیبات آن‌ها، تکثیر، حفظ و نگهداری از میکروارگانیسم‌ها و «C12Q»: اندازه‌گیری یا آزمایش فرایندهای مربوط به آنزیم‌ها، نوکلوئیک اسیدها یا میکروارگانیسم‌ها، به ترتیب بیشترین هدف‌گذاری‌های این دانشگاه را شامل شده است.

یک نکته کلیدی در ارتباط با دانشگاه هاروارد، امتیاز مرتبط با تجاری‌سازی به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی ارزیابی رویترز از دانشگاه‌های نوآور جهان است. امتیاز محاسبه شده برای این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۹۴/۳ است که از میانگین ۴۰/۵ دانشگاه‌های برتر، فاصله‌ای بیش از دو برابری دارد. این فاصله، به خوبی موفقیت هاروارد در تجاری‌سازی اختراعات، به‌ویژه از طریق سبد پتنت گسترده و موافقت‌نامه‌های صدور مجوز متعدد را نشان می‌دهد.

در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ دوم جولای سال ۲۰۲۰ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims»  و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.