مقدمه
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که همه سازمان‌ها، اعم از نهادهای دولتی، کسب‌وکارهای استارت‌آپی، شرکت‌های بزرگ و حتی افراد برای دستیابی به موفقیت انجام می‌دهند، مشخص کردن اهدافی واقع‌بینانه و برنامه‌ریزی برای دستیابی به آن‌ها است. برنامه‌ریزی به‌عنوان یکی از اصول بنیادین مدیریت، امکان بهره‌برداری بهینه از منابع سازمانی، اعم از مالی، نیروی انسانی، تجهیزات و ماشین‌آلات، قابلیت‌های فناورانه و ... را فراهم نموده و دسترسی به اهداف تعیین شده را تسهیل می‌سازد.
بهترین ابزار برای برنامه‌ریزی هدفمند، درک مناسب از نقاط قوت و ضعف و همچنین ملاحظه فرصت‌ها و تهدیدهای پیش رو، مدیریت استراتژیک کسب‌وکار از طریق تدوین یک برنامه راهبردی مناسب و هوشمندانه است. البته لزوم تدوین یک برنامه راهبردی دقیق و جامع، منحصر به یک شرکت فناور بزرگ، یک استارت‌آپ کوچک و حتی یک دانشگاه یا سازمان مردم‌نهاد نبوده و تمامی سازمان‌ها، کسب‌وکارها و بنگاه‌های اقتصادی، باید پیش‌بینی آینده و آنچه برای واکنش به آن نیاز دارند را در صدر اولویت‌های خود قرار دهند.
با این توضیحات، تدوین یک برنامه راهبردی برای دفاتر ثبت اختراع، نمی‌تواند موضوع تعجب‌برانگیزی باشد. دفاتر بزرگ و معتبر مالکیت فکری، از جمله دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO) و دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، در سال‌های اخیر از برنامه‌های راهبردی خود رونمایی کرده و تمامی اقدامات اجرایی و پروژه‌های خود را در راستای این برنامه‌ها تنظیم کرده‌اند. در این بین، رصد میزان تطابق و هم‌راستایی با برنامه و درصد دستیابی به اهداف تعیین شده، یکی از مهم‌ترین گام‌های کنترلی در اصلاح و بهبود یک برنامه راهبردی محسوب می‌شود که این مهم نیز، در دستور کار دفاتر مالکیت فکری قرار دارد.
نظر به انتشار گزارش سالانه «EPO» از برنامه راهبردی خود تحت عنوان «Strategic Plan 2023»، در این نوشتار، به بررسی و تحلیل گزارش فوق خواهیم پرداخت.
مالکیت فکری و پتنت در اروپا
یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های توسعه و ابزار اصلی برای حفاظت از دارایی‌های نامشهود، نظام مالکیت فکری است که به اشکال گوناگون، اعم از پتنت، علائم تجاری، کپی‌رایت، اسرار تجاری و ...، حفاظت از دارایی‌های فکری را امکان‌پذیر می‌کند. در بین انواع حقوق مالکیت فکری، سیستم ثبت اختراع جلوه‌ای متفاوت دارد. این ابزار حفاظتی کارآمد، علاوه بر حفاظت از دستاوردهای فنی و ابداعات و اختراعات، انتشار و ترویج دانش جدید را تسهیل نموده و از این طریق، نرخ نوآوری را بهبود می‌دهد. در کنار «حفاظت و اعطای حق انحصاری بهره‌برداری از اختراع» و نیز «افشای نظام‌مند اختراعات و نوآوری‌ها» به‌عنوان کارکردهای اصلی سیستم پتنت، کارکردهای ثانویه‌ای نظیر «درآمدزایی از طریق صدور مجوز بهره‌برداری از پتنت»، «جذب سرمایه‌گذار»، «ارتقاء شهرت و برند» و «جلوگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ای رقبا» هم وجود دارد.
نکته کلیدی در فرآیند ثبت اختراع، محدودیت در منطقه جغرافیایی است. به عبارت دیگر، یک پتنت تنها در یک محدوده جغرافیایی از پیش تعیین شده اعتبار دارد و از همین رو، فعالیت و رقابت در فضای بین‌المللی کسب‌وکارهای فعلی، نیازمند بررسی دقیق اولویت‌ها و شناسایی بازار هدف می‌باشد (برای تضمین حفاظت از اختراعات و نوآوری‌ها).
یک مثال ساده از این موضوع، فعالیت در بازار بزرگ و جذاب اروپا است. متقاضیان ثبت اختراع در اتحادیه اروپا، به منظور حفاظت از دارایی‌های فکری خود، دو مسیر جداگانه پیش روی خود می‌بینند:
- ثبت درخواست ملی در هر یک از کشورهای خاص اروپایی
- ثبت درخواست در دفتر ثبت اختراع اروپا
از آنجا که حفاظت گسترده از اختراع در کشورها یا مناطق جغرافیایی متعدد، منوط به ثبت درخواست در هر یک از کشورهای مذکور و پیگیری جداگانه پرونده است، شرکتی که قصد ورود به کل بازار اروپا را داشته باشد، با فرآیندی پیچیده، زمان‌بر و البته بسیار پرهزینه مواجه خواهد بود. راهکار جایگزین، استفاده از سیستم پتنت اروپایی به‌عنوان یک گزینه کارآمد است. این کار، به معنای ارسال تنها یک درخواست به دفتر ثبت اختراع اروپا و کاهش زمان، هزینه و پیچیدگی‌های فوق‌الذکر است.
سیستم پتنت اروپایی، نمادی از همکاری‌های منطقه‌ای برای تقویت رژیم‌های مالکیت فکری است که استقبال شدید متقاضیان را در پی داشته است. امروزه «EPO»، در زمره یکی از مطرح‌ترین بازیگران دنیای مالکیت فکری قرار گرفته و در کنار دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، دفتر مالکیت فکری کره جنوبی، دفتر ثبت اختراع ژاپن و دفتر مالکیت فکری چین، نهاد معتبر «IP5» را شکل داده‌اند.
گفتنی است که بنا بر گزارش جدید دفتر ثبت اختراع اروپا از وضعیت ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۱۸۱.۴۰۶ درخواست جدید در این نهاد به ثبت رسیده که افزایشی ۴ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد. علاوه بر این، روند گواهی‌های ثبت اختراع صادر شده از سوی «EPO» هم رشد چشمگیری داشته و به ۱۳۷.۷۸۴ مورد (رشد ۸ درصدی در مقایسه با سال ۲۰۱۸) رسیده است.
نگاهی به برنامه راهبردی دفتر ثبت اختراع اروپا
سال ۲۰۱۹ را می‌توان یک نقطه عطف در برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات مدیریتی «EPO» دانست. این نهاد، در کنار موفقیت‌های چشمگیر در ارتقاء سطح خدمات و بهبود کیفیت، برنامه راهبردی چهار ساله خود را تصویب و منتشر نموده است. گام‌های ابتدایی دفتر ثبت اختراع اروپا برای اجرای برنامه مذکور، به این سازمان کمک کرد تا چالش‌های پیش رو را بهتر دریافته و برای مواجهه با آن‌ها در سال ۲۰۲۰، آماده‌تر شود.
در برنامه راهبردی جدید «EPO»، چشم‌اندازی بلندپروازانه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دفاتر مالکیت فکری جهان تعیین شده است. طبق این برنامه، دفتر ثبت اختراع اروپا، بر پنج هدف عمده متمرکز خواهد بود که می‌تواند عملکرد پایدار و مطلوب برای کلیه ذینفعان را تضمین نماید. این اهداف، عبارتند از:
- مدیریت کارکنان و ایجاد یک سازمان مشارکتی و مبتنی بر دانش
- مدرن‌سازی فناوری اطلاعات
- ارائه خدمات باکیفیت
- ایجاد یک شبکه ثبت اختراع اروپایی با تأثیر جهانی
- پایداری محیطی و مالی طولانی‌مدت
آنتونیو کامپینوس (António Campinos)، مدیر ارشد «EPO»، در گزارش اجرایی برنامه راهبردی اظهار داشته است: «SP2023 یک چشم‌انداز آشکار برای آینده و چگونگی برنامه‌ریزی ما برای تحقق آن است. چیزی که اکنون داریم، نقشه راهی برای دستیابی به یک دفتر ثبت اختراع پایدار برای اروپا است که می‌تواند در حوزه در حال تغییر مالکیت فکری، موفق عمل نماید. ما قصد داریم تا سازمانی پویا و با انطباق‌پذیری بالا داشته باشیم که با خدمات خود، از مخترعین در هر کجای جهان حمایت کند. اگرچه این طرح به نظر بلندپروازانه است، اما ما بر این باوریم که با تعهد و تخصص موجود، قابل حصول خواهد بود. سال گذشته، نه تنها شاهد راه‌اندازی SP2023 بودیم، بلکه اولین قدم‌ها برای تبدیل چشم‌انداز به واقعیت نیز برداشته شد. پس از یک دوره سازمان‌دهی مجدد سریع و گسترده، بسیاری از پروژه‌های ارتقاء کارآمدی داخلی، تعامل با کاربران، گردش کار الکترونیک و ...، شروع به ارائه اولین نتایج ملموس خود کردند. این گزارش سالانه، از دستاوردهای اولیه SP2023 می‌گوید و نمادی از شفافیت دفتر ثبت اختراع اروپا و اطمینان به ذینفعان به‌عنوان بخشی از پروژه دستیابی به چشم‌انداز مشترک و بلندپروازانه پیش رو است».
همان‌طور که گفته شد، برنامه راهبردی جدید «EPO»، به این سازمان کمک می‌کند تا بر چالش‌های پیچیده و نوظهوری مانند جهانی شدن اقتصاد، ظهور فعالان جدید در سیستم ثبت اختراع، انتظارات در حال تغییر ذینفعان و تغییرات فناورانه بسیار سریع فائق آید. در ادامه، خلاصه‌ای از گزارش «EPO» در ارتباط با هر یک از اهداف پنج‌گانه برنامه راهبردی ارائه می‌گردد:
الف) ایجاد یک سازمان مشارکتی و مبتنی بر دانش:
این برنامه، به کارکنان دفتر ثبت اختراع اروپا کمک می‌کند تا ظرفیت حرفه‌ای کامل خود را نمایان ساخته و بخش‌های مختلف این نهاد، بتوانند در شناسایی، به‌کارگیری و حفظ استعدادها، عملکردی فوق‌العاده داشته باشند. پروژه کلیدی «EPO» در سال ۲۰۱۹ که در راستای دستیابی به این هدف متعالی تعریف گردیده بود، کمپین جدید برندسازی و ایجاد یک خط جدید استعدادیابی است که می‌تواند جذب درخشان‌ترین استعدادها را ممکن نماید. «EPO» همچنین اقدام به جذب ۵۱ کارآموز جدید در قالب اقدام ابتکاری «Pan European Seal» نمود که مجموع شرکت‌کنندگان در این برنامه را به ۴۰۰ نفر افزایش می‌دهد. تورهای یادگیری برای کارکنان بخش فناوری اطلاعات و سایر نقش‌های کلیدی سازمان، تکمیل‌کننده این پروژه‌ها است که با راه‌اندازی یک پلتفرم یادگیری آنلاین برای همه کارکنان، میزان مشارکت آن‌ها و دانش و مهارتشان را رشد خواهد داد. نظرسنجی «EPO» در ماه دسامبر سال گذشته، نشان می‌دهد که بیش از ۸۵ درصد از افراد، به این تغییرات وسیع واکنش مثبت نشان داده‌اند.
ب) ساده‌سازی و مدرن‌سازی سیستم‌های «IT»:
برنامه «SP2023»، به دنبال یافتن شیوه‌هایی برای ساده‌سازی و مدرن کردن سیستم فناوری اطلاعات «EPO» است. در این راستا، تمهیدات خاصی، از جمله یک ابزار مجزا برای حمایت از فرآیند اعطای گواهی ثبت اختراع الکترونیک و همچنین سرمایه‌گذاری بیشتر در پایگاه‌های داده (با تمرکز خاص بر اسناد و استانداردهای آسیایی) اندیشیده شده است. در سال ۲۰۱۹ میلادی، پروژه‌ای برای تجهیز تمامی کارکنان به لپ‌تاپ برای انعطاف‌پذیری بیشتر به اجرا درآمده و به موازات آن، دیجیتالی کردن مراحل اعطای گواهی شروع گردید. پروژه پایلوت خدمات آنلاین تحت عنوان «Paperless Search Pilot» که به جستجوی بدون کاغذ اشاره دارد، از دیگر نقاط عطف «EPO» در سال ۲۰۱۹ به حساب می‌آید.
ج) ارائه محصولات باکیفیت و خدمات بهینه:
سومین هدف «SP2023»، ارائه محصولات باکیفیت و خدمات بهینه است که معطوف به تضمین استاندارد بالای محصولات و خدمات ارائه شده از سوی دفتر ثبت اختراع اروپا می‌باشد. این هدف که با تمرکز بر کاربران به‌عنوان کلیدی‌ترین جزء وجودی «EPO» تدوین شده، شامل یک تعریف جامع از کیفیت مورد قبول کاربر و همچنین فرآیندی انعطاف‌پذیرتر برای اعطای گواهی ثبت اختراع است. یکی از گام‌های اجرایی در سال ۲۰۱۹ برای نیل به این هدف، اتخاذ رویکرد مشورتی و تعامل نزدیک با کاربران است که در این مسیر، تشکیل کارگروه «SACEPO» و اجرای طرح «Praktika Extern» در دستور کار قرار گرفت. بهبود کیفیت مشارکتی (CQI) که یک پایلوت ۴۵۰ نفری از ارزیابان «EPO» است، سطح کیفیت ارزیابی را در ۲۸ درصد از پرونده‌های به ثبت رسیده افزایش داد که این می‌تواند دریچه‌ای جدید به کیفیت بالاتر در سال‌های آتی باشد.
د) ایجاد یک سیستم و شبکه ثبت اختراع اروپایی با تأثیر جهانی:
همکاری با شرکای بین‌المللی از طریق حمایت‌های مالی و عملیاتی برای ترغیب مشارکت‌های بیشتر، یکی دیگر از اهداف بلندپروازانه «EPO» است. این سازمان در سال ۲۰۱۹ میلادی، پوشش جغرافیایی همکاری‌های بین‌المللی خود را به صورت چشمگیری گسترش داد که عمدتاً به توافقنامه همکاری منعقد شده با گرجستان و همچنین کشورهای اتیوپی، آرژانتین، مالزی، مکزیک، اندونزی، برزیل و سازمان منطقه‌ای «ARIPO» مربوط می‌شود. در حال حاضر، پوشش بالقوه خدمات و محصولات دفتر ثبت اختراع اروپا، به ۱/۹ میلیارد نفر از اتباع و ساکنین ۳۸ کشور عضو، ۲ کشور الحاقی، ۴ کشور تأیید اعتبار شده و ۸ همکاری دوجانبه ارائه می‌گردد. یک دستاورد مهم دیگر «EPO» در سال ۲۰۱۹، عقد موافقت‌نامه‌ای با دفتر مالکیت فکری چین (CNIPA)، برای یک پروژه پایلوت دو ساله است که بر اساس آن، متقاضیان چینی درخواست‌های بین‌المللی (PCT)، می‌توانند دفتر ثبت اختراع اروپا را به‌عنوان مرجع جستجوی بین‌المللی (ISA) انتخاب کنند. این توافقنامه را می‌توان یک نقطه عطف در تاریخ همکاری‌های «EPO» و چین در حوزه ثبت اختراع دانست.
ه) تضمین پایداری طولانی‌مدت:
پنجمین و آخرین هدف «SP2023»، تضمین پایداری طولانی‌مدت از طریق اقداماتی است که پایداری محیطی و مالی دفتر ثبت اختراع اروپا را بهبود می‌دهد. دقت در برنامه راهبردی «EPO»، نشان می‌دهد که این دفتر قصد دارد تا بستری برای بحث با ذینفعان دولتی و خصوصی مبتنی بر برخی اهداف اجتماعی نظیر کاهش کربن، کاهش مصرف انرژی و مصرف کاغذ و حذف مواد پلاستیکی را آغاز نماید. گزارش ۲۰۱۹ برنامه راهبردی، به خوبی نشانه‌های اولیه از اجرای این استراتژی را در خود جای داده است، مثلاً کاهش ۲۵ درصدی انتشار دی‌اکسید کربن و استفاده از مشاورین خارجی برای ارزیابی پایداری مالی و محیطی که نهایتاً به یک مطالعه مالی بزرگ و جامع منتج شد. این مطالعه، یک شکاف عملکردی ۲۰ ساله در حوزه مالی را آشکار ساخت که هم‌اکنون «EPO» در تلاش برای رفع آن است.
