زنان، نوآوری و پتنت
طی سال‌های اخیر، سطح مشارکت زنان در فعالیت‌های نوآورانه و روند تغییرات آن، یکی از موضوعات مهمی بوده که توجه بسیاری از نهادهای ملی و بین‌المللی متولی مالکیت فکری را به خود جلب نموده است. ارزیابی این مشارکت که عموماً در قالب فعالیت‌های ثبت اختراع تجسم می‌یابد، حاکی از آن است که اگرچه روند افزایشی و رو به رشد فعالیت مخترعین زن مشهود است، اما همچنان نوعی شکاف عملکردی شدید نسبت به فعالیت مخترعین مرد وجود دارد.
شاید این‌گونه به نظر برسد که دلیل این اختلاف فاحش، شرایط اجتماعی و محدودیت بیشتر زنان (به‌ویژه در گذشته‌های دور) بوده است، اما با کمی بررسی در فعالیت‌های ثبت و انتشار پتنت، مشخص می‌شود که حتی امروزه هم، به رغم حمایت‌های شدید از فعالیت‌ها و مشارکت زنان، باز هم تعداد کمی از مخترعین زن در این زمینه فعال هستند. این مسئله، نشان می‌دهد که از پتانسیل زنان برای نوآوری و توسعه ایده‌های جدید، به خوبی استفاده نشده و از پتانسیل نوآوری قریب به نیمی جامعه، به درستی استفاده نمی‌شود. البته این موضوع در مقیاس کلان، تنها به زنان اختصاص نداشته و می‌توان آن را در قالب شکاف‌های جنسیتی و نژادی طبقه‌بندی نمود. مطالعات دانشگاه هاروارد، نشان می‌دهد که جنسیت، نژاد و سطح درآمد افراد، با فرصت‌های کاری و نرخ نوآوری همخوانی ندارند. به عبارت بهتر، زنان دارای پتانسیل‌های نوآورانه قابل‌توجهی هستند ولی به دلایل متعدد، از این پتانسیل‌های ارزشمند استفاده نمی‌شود. بدیهی است که بهره‌گیری از استعدادها و پتانسیل‌های این گروه بزرگ از جامعه، نیروی محرکه قدرتمندی برای رشد و توسعه نوآوری‌ها خواهد بود.
جایگاه مخترعین زن در سیستم پتنت آمریکا
دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO)، از جمله نهادهایی است که روند مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع را به‌طور مستمر، پایش و ارزیابی می‌کند. گزارش‌های این نهاد پیشرو در حوزه مالکیت فکری، به خوبی مؤید این نکته است که نقش زنان در اکوسیستم نوآوری و مالکیت فکری، تا چه حد مهم بوده و می‌تواند روند تغییرات فناورانه و حرکت به سوی اقتصاد دانش‌بنیان را تسهیل نماید.
«USPTO»، در سال ۲۰۱۹ میلادی، اقدام به جمع‌آوری و انتشار آمار مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع طی سال‌های ۱۹۷۶ تا ۲۰۱۶ میلادی نمود که در مجموع، حاکی از یک رشد محسوس در زمینه عملکرد مخترعین زن بود. گزارش یاد شده، تحت عنوان «پیشرفت و پتانسیل: پروفایلی از زنان مخترع در سیستم پتنت آمریکا»، توسط واحد اقتصادی «USPTO» و با همکاری دانشگاه‌های «Bordeaux» فرانسه و «Bocconi» ایتالیا تهیه گردید. جالب اینجاست که با گذشت تقریباً یک سال از انتشار گزارش مذکور، این نهاد اقدام به انتشار گزارش جدیدی تحت عنوان «پیشرفت و پتانسیل: زنان مخترع در سال ۲۰۲۰» نموده که به به‌روزرسانی اطلاعات و آمار گزارش قبلی می‌پردازد (مقایسه شاخص‌های عملکردی تا سال ۲۰۱۶ با دوره زمانی ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ میلادی). بررسی بالغ بر یک میلیون گواهی ثبت اختراع و تحلیل دقیق روند مشارکت مخترعین زن، موجب شده تا تصویری شفاف از جایگاه آن‌ها در سیستم پتنت آمریکا به دست آید.
باید دقت داشت که صرف تعداد پتنت، به خودی خود تمامی جنبه‌ها و ابعاد مشارکت زنان در اکوسیستم نوآوری را نشان نداده و بر همین اساس، «USPTO» از سه شاخص جایگزین زیر استفاده نموده است:
- «نرخ مخترعین زن» یا «Woman Inventor Rate -WIR» که سهم مخترعین زن منحصربه‌فرد در کل پتنت‌های گرنت شده در طول یک سال را در نظر می‌گیرد. با استفاده از این شاخص، می‌توان به این پرسش مهم پاسخ داد که در هر سال، چه میزان از مخترعین مندرج در اسناد پتنت، زن هستند.
- درصد پتنت‌های گرنت شده‌ای که حداقل نام یک زن در میان مخترعین آن به چشم می‌خورد («Output»)؛
- مجموع سهم مخترعین زن با توجه به همکاری تیمی مخترعین.
در ادامه، برخی از مهم‌ترین نکات گزارش جدید «USPTO» مرور می‌گردد.
عملکرد زنان مخترع در گذر زمان
آمارها نشان می‌دهد که بین سال‌های ۱۷۹۰ تا ۱۸۵۹، تنها ۷۲ پتنت آمریکایی به نام زنان ثبت شده است (در مقایسه با ۳۲۳۶۹ پتنت مردان). این در حالی است که در سال ۲۰۱۶ میلادی، تعداد پتنت‌های با حداقل یک مخترع زن، به ۲۰/۷ درصد و در سال ۲۰۱۹ میلادی، به ۲۱/۹ درصد افزایش یافته است. این رشد محسوس و البته نسبتاً کند، روند کلی مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع آمریکا را نشان می‌دهد.
شکل ۱، روندی کلی از دو شاخص سهم زنان در کل مخترعین و تعداد پتنت‌هایی که حداقل نام یک مخترع زن در آن‌ها درج شده را برای بازه زمانی سال‌های ۱۹۷۶ تا ۲۰۱۹ میلادی به نمایش در آورده است. شیب صعودی هر دو شاخص، نشان می‌دهد که هر دوی آن‌ها، با گذشت زمان روند صعودی داشته و در این بین، شاخص تعداد پتنت‌های دارای حداقل یک مخترع زن، رشد محسوس‌تری را نشان می‌دهد. برای درک بهتر این موضوع، داده‌های مربوط به سال‌های ۱۹۸۰، ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ میلادی مقایسه شده‌اند که به ترتیب سهم ۷، ۲۰/۷ و ۲۱/۹ درصدی «US» پتنت‌های گرنت شده با حداقل یک مخترع زن را نشان می‌دهد.
شکل ۱- روند مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع آمریکا طی سال‌های ۱۹۷۶ تا ۲۰۱۹ میلادی
در سال‌های اخیر، شاخص «WIR» نیز با یک رشد نسبی روبرو بوده است، به‌طوری که از ۱۲/۱ درصد در سال ۲۰۱۶، به ۱۲/۸ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. البته اگر این میزان را با سایر شاخص‌های مشارکت زنان، از جمله تحصیلات و اشتغال آن‌ها به‌عنوان مهندسین و دانشمندان تحقیقاتی مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر است. در سال ۲۰۱۷ میلادی، تقریباً ۲ میلیون موقعیت شغلی در حوزه علم و مهندسی در آمریکا، در اختیار زنان بوده که تنها ۲۷۰۰۰ نفر از آن‌ها، از مخترعین مندرج در اسناد پتنت محسوب می‌شوند. به عبارت بهتر، اگرچه روند حضور زنان در عرصه‌های کاری و حتی در دنیای اختراعات صعودی می‌باشد، اما باز هم این میزان از مشارکت زنان مخترع، با توجه به پتانسیل‌های آن‌ها در حوزه علم، فناوری و مهندسی، کافی نبوده و جای رشد قابل توجهی دارد.
یک نکته بسیار جالب پیرامون مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع آمریکا، نرخ مشارکت زنان مخترع جدید است (مرتبط با شاخص اول تحت عنوان نرخ مخترعین زن). مطابق با بررسی‌های «USPTO»، تعداد مخترعین منحصربه‌فرد و متمایز (مجموعه مخترعینی که نام آن‌ها در اسناد ثبت اختراع این نهاد آمده است)، از یک روند صعودی در دهه‌های اخیر تبعیت می‌کند که البته نرخ رشد در مقاطع زمانی مختلف، کمی متفاوت است. برای مثال، در سال ۱۹۸۰ میلادی، حدود ۴۴۵۵۰ مخترع منحصربه‌فرد وجود داشته که در سال ۲۰۱۹ میلادی، به ۲۴۱۸۰۰ نفر افزایش یافته است. بررسی دقیق‌تر، نشان می‌دهد که در سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ میلادی، نرخ رشد مخترعین منحصربه‌فرد و جدید، برابر با ۹/۶ درصد بوده و در مقابل، تنها ۲/۷ درصد ورودی جدید در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹ به آن‌ها اضافه شده است.
مشابه با روند کلی ذکر شده، سهم زنان در بین مخترعین جدید و منحصربه‌فرد، از حدود ۵ درصد در سال ۱۹۸۰ میلادی، به ۱۷/۳ درصد در سال ۲۰۱۹ میلادی افزایش یافته است که البته فراز و فرود در این روند نیز دیده می‌شود. نرخ رشد مخترعین زن در سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ میلادی، برابر ۱۰/۸ درصد بوده که در پنج سال منتهی به ۲۰۱۹، کاهش یافته و به ۴ درصد رسیده است. اما باز هم، این عدد از نرخ رشد مخترعین جدید مرد (۲/۵ درصد) و نرخ رشد کلی مخترعین جدید (۲/۷ درصد)، بیشتر بوده که نشان از روند رو به رشد مشارکت زنان در فعالیت‌های ثبت اختراع دارد.
اگر متوسط نرخ رشد مخترعین جدید را از منظر متقاضیان ثبت اختراع در آمریکا بنگریم، میانگین مشارکت مخترعین زن در شرکت‌های فناور، از ۱۵/۲ درصد طی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۶ میلادی، به ۱۶/۶ درصد طی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹ افزایش یافته است. بنا بر گزارش «USPTO»، بهترین عملکرد طی سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۹ میلادی، متعلق به شرکت‌های پروکتر و گمبل (Procter & Gamble)، بریستول-مایر (Bristol-Myers Aquibb) و آبوت لابوراتوری (Abbott Labratories) بوده که به ترتیب در رده‌های اول تا سوم قرار گرفته‌اند. دانشگاه «MIT»، شرکت مخابراتی «AT&T»، فناور بزرگ آمریکا «IBM»، زیراکس، «3M»، ورایزون (Verizon) و اوراکل (Oracle)، سایر ده متقاضی برتر با بیشترین نرخ میانگین مخترعین زن را تشکیل می‌دهند.
در این میان، بیشترین رشد طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ میلادی، به «3M»، آلفابت (شرکت مادر گوگل)، «Adobe System» و اپل متعلق بوده (بیش از ۱۰ درصد) و در مقابل، شرکت‌های «AT&T» و کوآلکام، با کاهش مواجه شده‌اند.
