مقدمه
دفتر ثبت اختراع ژاپن (JPO)، به عنوان یکی از نهادهای پیشرو در حوزه مالکیت فکری، سالانه میزبان خیل عظیمی از درخواست‌های ثبت اختراع است. نظر به اهمیت سیستم پتنت در مناسبات فناورانه و رشد اقتصادی کشورها، در این گزارش به بررسی عملکرد دفتر ثبت اختراع ژاپن در سال ۲۰۱۹ میلادی پرداخته و آخرین استراتژی‌های اتخاذ شده از سوی این نهاد را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
در این گزارش، علاوه بر موارد بالا، به مواردی چون برنامه‌های ویژه تدوین شده برای بهره‌برداری از پتانسیل‌های دانشگاهی، نقش‌آفرینی فوق‌العاده دانشگاه‌های ژاپنی و همچنین بررسی رقابت فزاینده شرکت‌های برتر فعال در بازار این کشور، پرداخته می‌شود.
نگاهی به دفتر ثبت اختراع ژاپن
ایجاد فرصت‌های جدید برای پیشرفت، توسعه فناوری‌های صنعتی و بهبود زندگی مردم، محورهای اصلی فعالیت دفتر ثبت اختراع ژاپن را تشکیل می‌دهند. در این راستا، مهم‌ترین وظایف این نهاد، به شرح زیر تعریف شده است:
- اعطای حقوق انحصاری مالکیت صنعتی به متقاضیان واجد شرایط؛
- ارتقاء هماهنگی‌های بین‌المللی و کمک به کشورهای درحال‌توسعه؛
- بازبینی و بررسی قوانین و دستورالعمل‌های مربوط به حقوق مالکیت صنعتی؛
- اجرای اقدامات حمایتی از دانشگاه‌ها و «SME»ها؛
- ارائه خدمات مالکیت فکری، مانند خدمات مربوط به اطلاعات پتنت.
بنا بر گزارش دفتر ثبت اختراع ژاپن، در سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۳۰۸ هزار درخواست ثبت اختراع، ۱۹۱ هزار درخواست ثبت علائم تجاری، ۵ هزار درخواست ثبت یوتیلیتی مدل و ۳۱ هزار درخواست ثبت طرح صنعتی، به این دفتر ارائه شده است. پی بردن به دلایل این استقبال شگفت انگیز، انگیزه خوبی است که بیشتر با وضعیت این کشور آشنا شویم. در جدول زیر، تعداد درخواست‌های سال‌های اخیر ارائه شده است.
جدول ۱- تعداد درخواست‌های ارائه شده به دفتر ثبت اختراع ژاپن در طی سال‌های اخیر
لازم به ذکر است که به دنبال توسعه فناوری‌های نوظهوری همچون هوش مصنوعی (AI)، دستورالعمل‌ها و استراتژی‌های دفاتر مالکیت فکری هم به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است. در این میان، دفاتر ثبت اختراعی همچون دفتر ژاپن که با حجم زیادی از درخواست‌ها روبرو می‌باشند، به این مسئله توجه جدی‌تری نشان داده‌اند. در یک طرف ماجرا، این فناوری‌ها خود به عنوان ابزارهای جدیدی برای ارزیابی درخواست‌های متقاضیان مورد استفاده قرار گرفته و تسهیل کار دفاتر و ارزیابان را به همراه دارند. اما در طرف دیگر ماجرا، توسعه این فناوری‌ها و درخواست‌های ثبت اختراع در این حوزه‌ها، دفاتر را مجبور به ایجاد دستورالعمل‌های جدیدی نموده تا بتوانند آن‌ها را به درستی ارزیابی کنند.
در راستای افزایش هماهنگی سیستم‌های ثبت اختراع کشورهای مختلف، «JPO» گام‌های مهمی برداشته است. در این راستا، برنامه «PPH» یا «شاهراه پیگیری ثبت اختراع»، یکی از مهم‌ترین استراتژی‌های این دفتر قلمداد می‌شود. این برنامه، با ایجاد هماهنگی میان سیستم‌های ثبت اختراع کشورهای طرف توافق، تسریع فرایندهای ارزیابی در کشور دوم را ممکن می‌سازد. گفتنی است که ژاپن به واسطه موافقت‌نامه‌های جدید «PPH» که با هند و عربستان صعودی منعقد نموده، با ۵۴ کشور جهان، در قالب این برنامه در حال همکاری می‌باشد.
در دفتر ثبت اختراع ژاپن، سه برنامه ارزیابی برای درخواست‌های ثبت اختراع وجود دارد: ارزیابی فوق سریع (Super Accelerated Examination)، ارزیابی سریع (Accelerated Examination) و ارزیابی عادی (Normal) که به ترتیب از زمان ارائه درخواست ارزیابی توسط متقاضی تا زمان اقدام اولیه، ۰/۶، ۲/۵ و ۹/۳ ماه به طول می‌انجامند. (زمان اقدام اولیه یا «First Action Pendency»، بازه زمانی حدفاصل ارائه درخواست ارزیابی از سوی متقاضی، تا ارائه اولین گزارش ارزیابی توسط دفتر ثبت اختراع می‌باشد.)
اگر میانگین زمانی کل انتظار یا «Total Pendency» (از درخواست ارزیابی تا اعطای گواهی) را در بین پنج دفتر ثبت اختراع برتر جهان مقایسه کنیم، «JPO» با ۱۴/۱ ماه، در صدر قرار گرفته و کره جنوبی، چین، آمریکا و دفتر ثبت اختراع اروپا، در رده‌های بعدی جای دارند. شکل ۱، بازه زمانی ارزیابی در دفاتر مختلف «IP5» را نشان داده است.
شکل ۱- زمان‌بندی فرایندهای ارزیابی و انتظار در دفتر ثبت اختراع ژاپن
لازم به ذکر است که برای تسریع فرآیند ثبت و ارزیابی نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی نیز، برنامه‌ای تحت عنوان ارزیابی سریع (Accelerated Examination) تدوین شده که به واسطه آن، متوسط زمان ارزیابی طراحی‌های صنعتی، از ۶/۲ ماه، به ۱/۷ و زمان ارزیابی علائم تجاری، از ۷/۹ ماه، به ۱/۷ کاهش می‌یابد.
حمایت از دانشگاه‌ها، شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) و کسب‌وکارهای نوپا، از دیگر مواردی است که در دستور کار دفتر ثبت اختراع ژاپن قرار دارد. در همین راستا، یک برنامه ابتکاری تعریف شده که با اعزام تیم‌های تخصصی به دانشگاه‌ها، ارزش‌آفرینی از دارایی‌های فکری دانشگاهی را ممکن می‌نمایند. در این برنامه، پس از شناسایی نتایج تحقیقات دانشگاهی که توسط حقوق مالکیت فکری محافظت نشده‌اند، تدوین استراتژی‌های مالکیت فکری برای آن‌ها انجام گرفته و مسیر تبدیل آن‌ها به یک ارزش اجتماعی و اقتصادی، مهیا می‌گردد. شکل ۲، اهداف کلی این برنامه را نشان می‌دهد. شایان ذکر است که کانون پتنت ایران نیز، برنامه مشابهی با عنوان «برنامه فعال» تعریف نموده که شناسایی و حمایت از دستاوردهای دانشگاهی با پتانسیل تجاری‌سازی را دنبال می‌نماید.
شکل ۲- برنامه ابتکاری ژاپن برای استفاده بهینه از پتانسیل دارایی‌های فکری دانشگاهی
روند ثبت اختراع ژاپن در سال ۲۰۱۹
ژاپن به لطف زیرساخت‌های فناورانه، شرکت‌های فناور مشهور و قدرتمند، حمایت گسترده از مخترعین و نوآوران و البته سیستم مالکیت فکری قوی و کارآمد، یکی از پیشگامان حوزه نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان به حساب می‌آید. دفتر ثبت اختراع این کشور، سالانه چند صد هزار درخواست از مخترعین و فناوران ژاپنی و همچنین متقاضیان خارجی دریافت می‌کند. البته بررسی روند یک دهه اخیر، نشان می‌دهد که این نهاد با افت نسبی درخواست‌ها مواجه شده است. تعداد درخواست‌های به ثبت رسیده در دفتر ثبت اختراع ژاپن در سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۳۰۸ هزار مورد بوده که نسبت به ۳۴۵ هزار درخواست به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۰ میلادی، کاهش تقریباً ۱۱ درصدی را به دنبال داشته است.
این کاهش در روند کلی درخواست‌های ثبت اختراع، در حالی است که تعداد درخواست‌های «PCT»، از حدود ۴۹ هزار مورد در سال ۲۰۱۰، به ۶۷ هزار پرونده در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته و با رشد چشمگیر ۳۵ درصدی همراه بوده است. مطابق با شکل ۳ که روند درخواست‌های ثبت اختراع «JPO» طی یک دهه اخیر را نشان می‌دهد، اگر این دو یافته را در کنار هم قرار دهیم، افت محسوس درخواست‌های داخلی دفتر ثبت اختراع ژاپن را در می‌یابیم که از حدود ۲۹۵ هزار مورد در سال ۲۰۱۰، به ۲۴۱ هزار درخواست (افت ۱۸/۴ درصدی) در سال ۲۰۱۹ میلادی رسیده است.
شکل ۳- روند درخواست‌های ثبت اختراع ژاپن طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ میلادی
برخلاف روند نسبتاً یکنواخت درخواست‌های ثبت شده، تعداد گواهی‌های صادر شده از سوی دفتر ثبت اختراع ژاپن در طی سال‌های گذشته، با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده است. بیشترین گواهی اعطا شده در یک دهه اخیر، متعلق به سال‌های ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ میلادی، با بالغ بر ۲۷۵ هزار و ۲۷۷ هزار گواهی ثبت اختراع بوده که در سال ۲۰۱۹، با کاهش تقریباً ۳۵ درصدی، به ۱۸۰ هزار گواهی رسیده است. بررسی روند یک دهه اخیر، بیانگر این مطلب است که از یک‌سو، هم‌زمان با کاهش مستمر تعداد درخواست‌ها، تعداد گواهی‌های صادر شده نیز با افتی نسبی مواجه بوده که این مورد، به‌ویژه در سال‌های ۲۰۱۴ به این‌سو، کاملاً محسوس است. از طرف دیگر، سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳، شاهد یک روند افزایشی در تعداد پتنت‌های گرنت شده هستیم که احتمالاً به دلیل اصلاحات فرآیندی دفتر ثبت اختراع ژاپن و افزایش سرعت ارزیابی‌ها رخ داده است. روند یک دهه اخیر «JPO» در اعطای گواهی‌های ثبت اختراع، در شکل ۴ مشخص گردیده است.
شکل ۴- تعداد گواهی‌های ثبت اختراع ژاپن در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ میلادی
بررسی دقیق‌تر روند نزولی درخواست‌های ثبت اختراع که منتج به روند مشابهی در تعداد گواهی‌ها گردیده، اطلاعات قابل توجهی را در دسترس قرار می‌دهد. نکته اول، روند صعودی نسبت تعداد گواهی‌ها به درخواست‌های ثبت اختراع است. این موضوع، به معنای تغییر در استراتژی‌های مالکیت فکری متقاضیان بوده که از رویکرد کمیت، به سوی کیفیت حرکت نموده‌اند. یوشینوری کومیا (Yoshinori Komiya)، از مدیران ارشد دفتر ثبت اختراع ژاپن، در این خصوص اظهار داشته: «دلیل کاهش نرخ درخواست‌های ثبت اختراع داخلی را باید در تغییر اولویت‌های استراتژیک شرکت‌های ژاپنی جستجو کرد. با جهانی شدن فعالیت این شرکت‌ها، تعداد درخواست‌های خارجی آن‌ها افزایش یافته و مدیریت هزینه‌ها، یک فاکتور کلیدی اثرگذار بوده است. در همین راستا، شرکت‌ها برای اخذ حقوق انحصاری، انتخابی‌تر و متمرکزتر عمل نموده و فقط پرونده‌های بسیار مهم را پیگیری می‌کنند». لازم به تأکید است که با افزایش رقابت‌ها در بازارهای بین‌المللی، سهم بازار شرکت‌های ژاپنی رو به کاهش نهاده و جای تعجب نیست که این شرکت‌ها، به سمت کیفی‌تر کردن فعالیت‌های ثبت اختراع حرکت کنند.
در کنار این موضوع، آرای صادر شده از سوی دادگاه‌های ژاپنی هم، می‌تواند یکی دیگر از دلایل کاهش تعداد درخواست‌های ثبت اختراع در این کشور باشد. سه چهارم شکایات مرتبط با نقض پتنت در ژاپن، از سوی دادگاه‌ها رد شده و حتی نیمی از پتنت‌های ادعایی، با رد اعتبار مواجه می‌شوند. این وضعیت، در کنار تضمین اجرایی پایین برای دریافت خسارات، موجب شده تا بسیاری از کسب‌و‌کارها، نسبت به کاهش هزینه‌های ثبت اختراع اقدام کنند. البته بسیاری از کارشناسان معتقدند که این نرخ بالای رد شکایات و ابطال پتنت‌ها، ریشه در کیفیت مشکوک گواهی‌های صادر شده و رویکرد غیردوستانه دادگاه‌های حقوقی با آن دارد.
لازم به تأکید است که گزارشات آماری انتشار یافته از سوی دفتر ثبت اختراع ژاپن، حاوی سه شاخص، تحت عنوان تعداد درخواست‌های به ثبت رسیده (Number of Patent Applications)، تعداد درخواست‌های متقاضی ارزیابی (Number of Requests for Examination) و تعداد گواهی‌های صادر شده (Number of Patent Registrations) است. این در حالی است که وقتی به آمارهای منتشر شده توسط دیگر دفاتر ثبت اختراع نگاه می‌کنیم، تنها با دو شاخص تعداد درخواست ثبت‌شده و تعداد پتنت گرنت شده روبرو می‌شویم. به نظر می‌رسد که دفتر ثبت اختراع ژاپن، از یک فرآیند سه مرحله‌ای استفاده می‌کند، به‌طوری که ابتدا درخواست از سوی متقاضی به ثبت رسیده، در مرحله بعدی متقاضی اقدام به پرداخت هزینه‌های ارزیابی نموده و پرونده وارد مرحله ارزیابی می‌گردد. در نهایت، گواهی ثبت اختراع با لحاظ شرایط و الزامات پتنت شدن درخواست، به متقاضی اعطا می‌گردد.
تحلیل متقاضیان ثبت اختراع در ژاپن
تعداد پرونده‌های ثبت اختراع ژاپن را می‌توان از منظر نوع متقاضیان و منشأ جغرافیایی آن‌ها نیز بررسی کرد. در سال ۲۰۱۹ میلادی، بیش از ۲۴۵ هزار درخواست از سوی متقاضیان ژاپنی به ثبت رسیده که سهم ۷۹/۶ درصدی متقاضیان داخلی را نشان می‌دهد. اتباع آمریکا، چین، آلمان و کره جنوبی، رده‌های بعدی متقاضیان ثبت اختراع در ژاپن را از آن خود نموده‌اند. شکل ۵ سهم کشورهای مختلف از ثبت درخواست در ژاپن را نشان می‌دهد.
شکل ۵- سهم اتباع کشورهای مختلف از ثبت درخواست در ژاپن
در سال ۲۰۱۹ میلادی، شرکت ژاپنی «Canon» با بیش از ۴ هزار گواهی ثبت اختراع، جایگاه برترین شرکت را از آن خود نموده است. پس از این شرکت فناور، دو شرکت میتسوبیشی الکتریک و تویوتا موتور، در رده‌های دوم و سوم جای گرفته‌اند. اطلاعات مربوط به تعداد گواهی‌های ثبت اختراع ۱۰ شرکت برتر، در جدول ۲ ارائه شده است. نکته جالب توجه در خصوص این ۱۰ متقاضی، روند نزولی اکثر آن‌ها نسبت به سال ۲۰۱۸ میلادی است. در واقع، بجز شرکت‌های هوندا موتور و «SANKYO»، هر هشت متقاضی دیگر، روندی نزولی را تجربه نموده‌اند. حتی «Canon» به عنوان رتبه یک این فهرست، روندی نزولی داشته و اگر افت ۱۹ درصدی میتسوبیشی در سال ۲۰۱۹ نبود، «Canon» نمی‌توانست رتبه اول را از آن خود نماید.
جدول ۲- ده شرکت برتر دارنده گواهی ثبت اختراع در ژاپن
شرکت‌های فناور بین‌المللی، همانند تمرکز بر بسیاری دیگر از بازارهای مهم منطقه‌ای، سرمایه‌گذاری‌های فراوانی هم در ژاپن انجام داده‌اند. مطابق با آمار دفتر ثبت اختراع ژاپن، در سال ۲۰۱۹ میلادی، کوآلکام با ۹۰۴ گواهی، در صدر متقاضیان خارجی قرار گرفته است. هوآوی و رویال فیلیپس نیز رده‌های دوم و سوم فهرست را از آن خود نموده‌اند. جهش شش پله‌ای گوگل نسبت به سال ۲۰۱۸ میلادی و حضور این شرکت در بین ده شرکت برتر سال ۲۰۱۹، از نکات جالب‌توجه در خصوص متقاضیان برتر ثبت اختراع در ژاپن می‌باشد. در جدول زیر، فهرست ۱۰ شرکت خارجی برتر دارنده گواهی ثبت اختراع در ژاپن آورده شده است.
جدول ۳- ده شرکت برتر خارجی دارنده گواهی ثبت اختراع در ژاپن
از دیگر نهادهای فعال در حوزه ثبت اختراع، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی هستند. این نهادها، به‌ویژه در قالب پارادایم دانشگاه‌های نسل سوم و با تغییر رویکرد نسبت به مقوله آموزش و پژوهش به‌عنوان کارکردهای سنتی و اضافه شدن کلیدواژه «کارآفرینی و تجاری‌سازی» به آن‌ها، نقش فعال‌تری را در این حوزه بر عهده گرفته‌اند. این موضوع، در سیستم پتنت ژاپن نیز به خوبی به چشم می‌آید، به‌طوری که علی‌رغم روند کاهشی درخواست‌های ثبت اختراع در یک دهه گذشته، تعداد درخواست‌های به ثبت رسیده از سوی دانشگاه‌ها، با افزایش نسبی همراه بوده است. تعداد درخواست‌های دانشگاهی در سال ۲۰۱۰ میلادی، برابر با ۶.۹۰۹ مورد بوده که با رشد ۱۰/۱ درصدی، در سال ۲۰۱۹ به ۷.۶۰۸ درخواست رسیده است. شکل ۶، روند ثبت درخواست‌های دانشگاهی در یک دهه گذشته را نشان می‌دهد.
شکل ۶- روند ثبت اختراعات دانشگاهی در یک دهه گذشته
لازم به ذکر است که در سال ۲۰۱۹ میلادی، دانشگاه‌های توکیو، توهوکو (Tohoku) و اوساکا (Osaka)، به ترتیب با ۲۵۵، ۱۷۹ و ۱۷۵ درخواست، در صدر دانشگاه‌های متقاضی ثبت اختراع در ژاپن قرار گرفته‌اند.
وضعیت یوتیلیتی مدل‌ها در سال ۲۰۱۹
یوتیلیتی مدل‌ها، با الزامات کمتر سخت‌گیرانه‌ای که برای اخذ آن‌ها نیاز است، یکی از روش‌های متداول برای حفاظت از بهبودهای جزئی محصولات قلمداد شده که در سیستم‌های مالکیت فکری برخی از کشورها، مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنا بر آمار دفتر ثبت اختراع ژاپن، بیش از ۵ هزار درخواست جدید در سال ۲۰۱۹ میلادی به ثبت رسیده که در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۰، به ترتیب ۲/۸ و ۳۹/۷ درصد کاهش یافته است.
آمار یوتیلیتی مدل‌های گرنت شده نیز، این روند کاهشی را تأیید می‌کند، به‌طوری که از حدود ۸.۵۰۰ مورد در سال ۲۰۱۰ میلادی، به حدود ۵.۰۰۰ مورد در سال ۲۰۱۹ کاهش یافته است. در شکل ۷، روند کاهشی یوتیلیتی مدل‌های ثبت شده و گرنت شده قابل مشاهده است.
شکل ۷- روند کاهشی یوتیلیتی مدل‌های ثبت و گرنت شده ژاپن در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ میلادی
