مقدمه
چین، یکی از بازیگران نوظهور و قدرتمند دنیای مالکیت فکری است. این کشور، همانند موفقیتی که در سه دهه اخیر برای قبضه کردن تولید محصولات مختلف در سطح جهان داشته، این بار دنیای نوآوری را تحت تأثیر خود قرار داده است. اژدهای سرخ که زمانی لقب بزرگترین کارگاه جهان را به دوش میکشید، سیاست کپیبرداری از فناوری و محصولات کشورهای پیشرفته را تا حدی کنار گذاشته و در تلاش برای توسعه پایدار مبتنی بر نوآوری است. در همین راستا، دفتر مالکیت فکری چین (CNIPA)، بهعنوان متولی فعالیتهای ثبت اختراع، علائم تجاری و سایر انواع حقوق مالکیت فکری، نقشی تعیینکننده در تسهیل و تسریع این هدف ایفا میکند.
نظر به اهمیت سیستمهای مالکیت فکری در رشد و توسعه اقتصادی کشورها، در این گزارش به بررسی عملکرد دفتر مالکیت فکری چین در سال ۲۰۱۹ میلادی میپردازیم. همچنین در این گزارش، بخشی از سیاستهای مالکیت فکری چین و تلاشهای صورتگرفته برای پیشبرد اهداف این کشور در حوزه فناوری و نوآوری را مرور میکنیم.
بزرگترین متقاضی حقوق مالکیت فکری جهان
طی سالهای اخیر، ارزش و جایگاه حقوق مالکیت فکری در اقتصاد، کاملاً پذیرفته شده است. در همین راستا، استقبال شرکتها، دانشگاهها و مخترعین فردی از سیستمهای مالکیت فکری، عملاً روندی صعودی به خود گرفته است. تصور عموم این است که کشورهای پیشرفته و توسعهیافته، از جمله آمریکا و اروپا، در صدر متقاضیان این حقوق انحصاری قرار دارند؛ تصوری که تا چند سال پیش هم، در تمامی سیستمهای «IP» صادق بود. این در حالی است که طی دو دهه اخیر و به لطف رشد اعجابانگیز کشورهای آسیای جنوب شرقی، نظیر کره جنوبی و ژاپن، این کشورها نیز در زمره پیشگامان مالکیت فکری قرار گرفته و حرفهای زیادی برای گفتن دارند. نقطه عطف جدید در جغرافیای نوآوری جهان، عملکرد تحسینبرانگیز چین در این زمینه است؛ بهطوری که در حال حاضر، این کشور به یک پرچمدار بیچون و چرا در دنیای «IP» بدل شده است. بنا بر آخرین گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، ۴۶/۴ درصد از پروندههای ثبت اختراع، ۹۶/۶ درصد از درخواستهای یوتیلیتی مدل، ۵۱/۴ درصد از علائم تجاری به ثبت رسیده و ۵۴ درصد از پروندههای طراحی صنعتی در سال ۲۰۱۸ میلادی، متعلق به چین بوده است!
بررسیها نشان میدهد که در سال ۲۰۱۹ میلادی، روند افزایشی ثبت حقوق مالکیت فکری در چین، باز هم ادامه یافته است. البته استثناهایی هم در این خصوص دیده میشود. برای مثال، تعداد درخواستهای ثبت اختراع چین، با افت نسبی مواجه شده و در مقابل، تعداد یوتیلیتی مدلها، طراحیهای صنعتی و علائم تجاری، به روند صعودی خود ادامه داده است. در جدول ۱، تعداد درخواستهای «IP» به ثبت رسیده در دفتر مالکیت فکری چین در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی، ارائه شده است.
جدول ۱- عملکرد «CNIPA» در زمینه ثبت انواع حقوق مالکیت فکری
روند ثبت اختراع در چین
دفتر مالکیت فکری چین، اختراعات را به سه دسته تقسیم میکند: اختراعات پتنت شده یا «Invention Patents»، اختراعات کوچک یا یوتیلیتی مدلها و طراحیها.
دسته اول که تحت عنوان اختراعات پتنت شده نامگذاری شدهاند، در بیشتر کشوهای جهان، با نام یوتیلیتی پتنت یا پتنتهای کاربردی هم شناخته میشوند. این دسته از پتنتها، عمدتاً با سختگیریهای بیشتری برای ارزیابی همراه بوده و معیار عمومی برای تعداد درخواستهای ثبت اختراع و یا گواهیهای ثبت اختراع به شمار میروند. شکل ۱، روند درخواستهای مربوط به اختراعات پتنتشده و همینطور گواهیهای اعطا شده چین در طی سالهای اخیر را نمایش میدهد.
شکل ۱- تعداد درخواستها و گواهیهای ثبت اختراع چین در طی سالهای اخیر
نگاهی به روند صعودی ثبت اختراع طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ میلادی، گواهی بر رشد قریب به ۱۹۴ درصدی است، به طوری که از تعداد ۵۲۶ هزار درخواست در سال ۲۰۱۱ میلادی، به بیش از ۱/۵ میلیون درخواست در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است. این روند صعودی، چین را به حریف بلامنازع کشورهای پیشتاز این حوزه تبدیل نموده و دست رقبایی مانند آمریکا، اروپا، ژاپن و کره جنوبی را از پشت بسته است. شکل ۲، آمار ارائه شده توسط «IP5» برای دفاتر پنجگانه را در طی سالهای گذشته نشان داده که بهخوبی پیشی گرفتن چین از همه این دفاتر را نشان میدهد.
شکل ۲- روند ثبت اختراع در دفاتر «IP5» در طی سالهای گذشته
با وجود روند صعودی درخواستهای ثبت اختراع چین در طی سالهای اخیر، سال ۲۰۱۹ میلادی، نقطه عطفی جدی قلمداد میشود. چین که هرگز با کاهش نرخ رشد در تعداد درخواستها همراه نشده بود، با تجربه سقوط حدود ۹/۲ درصدی، از بیش از ۱/۵ میلیون درخواست سال ۲۰۱۸، به ۱/۴ میلیون درخواست در سال ۲۰۱۹ میلادی رسید. حال با توجه به اپیدمی کروناویروس که همه کشورها تحت تأثیر آن قرار گرفتهاند، اگرچه انتظار میرود که سال ۲۰۲۰ نیز شاهد آمار نزولی باشیم، اما اطلاعات منتهی به ۵ ماه ابتدایی سال جاری میلادی و مقایسه آن با دوره مشابه در سال ۲۰۱۹، نه تنها کاهشی نشان نداده، بلکه نشان از افزایش نسبی دارد،؛ بطوری که از حدود ۵۴۲ هزار درخواست سال ۲۰۱۹، به حدود ۵۵۰ هزار درخواست در سال ۲۰۲۰ رسیده است. البته این مقدار هنوز هم از تعداد درخواستها در بازه زمانی یکسان سال ۲۰۱۸ که قریب به ۶۲۰ هزار مورد بوده، کمتر است.
توجه به آمار گواهیهای ثبت اختراع نیز، حاکی از آن است که بجز سال ۲۰۱۳ میلادی که یک کاهش حدود ۱۰ هزار عددی در تعداد گواهیها رخ داده است، مابقی سالها و حتی سال ۲۰۱۹ میلادی، روند حاکم صعودی بوده است. مقایسه تعداد گواهیهای سال ۲۰۱۱ با ۲۰۱۹ میلادی، مهر تأییدی بر این موضوع است که طی این سالها، تعداد گواهیهای ثبت اختراع، با رشدی ۱۶۳ درصدی، از حدود ۱۷۲ هزار گواهی، به ۴۵۳ هزار مورد افزایش یافته است.
متقاضیان ثبت اختراع در چین
متقاضیان ثبت اختراع در چین را میتوان در قالب پنج گروه اصلی دانشگاهها، مؤسسات علمی و تحقیقاتی، شرکتها، نهادها و مخترعین فردی دستهبندی نمود. اگر مجموع اختراعات که شامل اختراعات پتنتشده، یوتیلیتی مدلها و طراحیها است را در نظر بگیریم، در سال ۲۰۱۹ میلادی، شرکتها با ۶۷/۲ درصد، در صدر متقاضیان فعال قرار گرفته و پس از آنها، محققین فردی با ۱۸/۵ درصد و دانشگاهها با ۱۰/۳ درصد قرار دارند. جالب اینجا است که اگر تنها به اختراعات پتنت شده بپردازیم، پس از شرکتها با سهم ۶۵ درصدی، دانشگاهها با ۱۹/۷ درصد، بهترین آمار را از آن خود نمودهاند. شکل ۳، سهم هر یک از متقاضیان را نشان میدهد.
شکل ۳- سهم متقاضیان مختلف (درصد) از درخواستهای کل اختراعات و اختراعات پتنت شده چین در سال ۲۰۱۹ میلادی
اگر از منظر متقاضیان داخلی و خارجی نیز به درخواستهای ثبتشده در دفتر مالکیت فکری چین نگاه کنیم، متقاضیان داخلی با ۱/۲۴۴ میلیون درخواست، سهم ۸۸/۸ درصدی را به خود اختصاص داده و متقاضیان خارجی با ۱۵۷ هزار درخواست، سهم ۱۱/۲ درصدی داشتهاند. در خصوص گواهیهای ثبت اختراع نیز، متقاضیان داخلی با ۳۴۴ هزار گواهی، سهم ۷۹۷ درصدی را از آن خود نمودهاند. تعداد گواهیهای ثبت اختراع، به تفکیک متقاضیان داخلی و خارجی آنها، در شکل ۴ نشان داده شده است.
شکل ۴- سهم متقاضیان داخلی و خارجی از گواهیهای ثبت اختراع چین
برترینهای ثبت اختراع در چین
هوآوی، غول صنعت ارتباطات چین، بهترین عملکرد را در میان دارندگان گواهی ثبت اختراع در این کشور داشته و با ۴۵۱۰ گواهی، رده اول را در بین شرکتهای چینی به خود اختصاص داده است. شرکت نفت و مواد شیمیایی چین و اپو نیز، با ۲۸۸۳ و ۲۶۱۴ گواهی ثبت اختراع، ردههای بعدی را به خود اختصاص دادهاند.
در میان شرکتهای خارجی نیز، سامسونگ الکترونیک با ۱۷۲۸ گواهی، در رده اول جای داشته و کوالکام با ۱۵۹۱ مورد، رده دوم را از آن خود نموده است. جالب اینجا است که گروه علیبابا که در زمره شرکتهای سرشناس چینی قرار دارد نیز، در لیست برترینهای خارجی دارنده گواهی ثبت اختراع قرار گرفته و با ۱۲۵۱ گواهی، رده سومی این لیست را به خود اختصاص داده است. شکل ۵، ده شرکت برتر داخلی و خارجی که بیشترین گواهی ثبت اختراع را در سال ۲۰۱۹ میلادی به خود اختصاص دادهاند، معرفی شده است.
شکل ۵- ده شرکت برتر داخلی و خارجی با بیشترین گواهی ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹
پیمان همکاری ثبت اختراع؛ ابزار کلیدی در فعالیت چینیها
شرکتهای چینی، در تلاشند تا با گسترش دامنه فعالیتهای خود در بازارهای بینالمللی، موقعیت رقابتی خود را هر چه بیشتر بهبود بخشند. از آنجا که حضور در بازارهای خارجی، منوط به حفاظت از نوآوریهای صورت گرفته است، ثبت پتنت در هر یک از این بازارها، به یک اولویت بزرگ شرکتهای چینی تبدیل شده است. با این وجود، ثبت درخواست در هر یک از این بازارها، آن هم به زبانها و فرآیندهای متفاوت ثبت اختراع، علاوه بر هزینه بالا، نیازمند زمان قابلتوجهی است. برای رفع این مشکل، چینیها از پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) و مزایای بالقوه آن، به خوبی بهره میگیرند.
بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، تعداد درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۱۹ میلادی، به ۲۶۵.۸۰۰ مورد رسیده که رکورد بینظیر یک دهه افزایش مستمر را بر جا گذاشته است. در این میان، چین یکی دیگر از قلههای دنیای مالکیت فکری را فتح نموده و از رقیب سنتی خود، آمریکا، پیشی گرفته است. صدرنشینی این کشور آسیایی، از این جهت حائز اهمیت است که طی ۴۰ سال گذشته، آمریکا بهعنوان رهبر بلامنازع متقاضیان «PCT» مطرح بوده و این برای نخستین بار است که چین جایگاه نخست را از آن خود مینماید.
بر اساس اعلام سازمان جهانی مالکیت فکری، متقاضیان چینی در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به ثبت ۵۸.۹۹۰ درخواست «PCT» شدهاند (البته اداره مالکیت فکری چین، این آمار را ۶۰.۹۹۳ مورد ذکر کرده که ارتباطات دیجیتال، فناوریهای کامپیوتری و فناوریهای صوتی و بصری، به ترتیب با سهم ۱۶ ، ۱۴ و ۶/۱ درصدی، پرمخاطبترین حوزههای فناوری را به خود اختصاص دادهاند).
از منظر شرکتهای فناور فعال در ثبت درخواستهای «PCT»، شرکت هوآوی با ۴۴۱۱ درخواست، برای سومین سال متوالی در صدر قرار گرفته است. سه شرکت چینی دیگر اپو، «BOE» و «Ping An Technology» نیز به ترتیب با ۱۹۲۷، ۱۸۶۴ و ۱۶۹۱ درخواست، ردههای پنجم، ششم و هشتم را در بین شرکتهای برتر از آن خود نمودهاند.
در میان ده دانشگاه برتر دارنده درخواست «PCT» نیز، دانشگاه چینهوا و شنزن با ۲۶۵ و ۲۴۷ درخواست، بعد از دانشگاه کالیفرنیا با ۴۷۰ درخواست، ردههای دوم و سوم را از آن خود نمودهاند. دانشگاه تکنولوژی جنوب چین (SCUT) و دانشگاه دالیان نیز، با ۱۶۴ و ۱۴۱ درخواست، در ردههای پنجم و هفتم دانشگاههای برتر جهان جای دارند.
سیاستگذاری مالکیت فکری
چین با حمایت از فعالیتهای ثبت اختراع و تشویق و ترغیب مخترعین و فناوران جهت حفاظت از داراییهای فکری، خود را بهعنوان بزرگترین بازیگر دنیای «IP» معرفی نموده است. این جایگاه ارزشمند، مرهون مجموعهای از سیاستهای هوشمندانه و منسجم است که در ادامه، به پارهای از این استراتژیها اشاره میشود.
الف) اصلاح و بهبود مداوم قوانین:
اولین قانون مدرن پتنت در چین، در آوریل ۱۹۸۵ میلادی تصویب شد و از آن زمان، قانون یاد شده سه بار مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته است. در سال ۱۹۹۲ میلادی، اولین گام اصلاح، با افزایش مدتزمان حفاظت از اختراعات، از ۱۵ سال به ۲۰ سال و مدتزمان حفاظت از یوتیلیتی مدلها و طراحیهای صنعتی، از ۵ سال به ۱۰ سال همراه بود. علاوه بر این، دامنه حفاظت از اختراعات، به صنایع بیشتری همچون صنایع دارویی، صنایع غذایی و نوشیدنیها و همچنین محصولات شیمیایی گسترش یافت.
دومین بازبینی که در سال ۲۰۰۰ میلادی انجام شد، مجموعه نهادهای دولتی را مجاز به مبادله پتنتهای خود در بازار فناوری نمود. تطبیق قوانین ثبت اختراع با موافقتنامه «TRIPS»، از دیگر اهداف این اصلاح محسوب میشود. در نهایت، سومین تجدیدنظر اساسی در سیستم پتنت چین، مربوط به سال ۲۰۰۸ میلادی است که مواردی نظیر تغییر در الزامات و شرایط پتنت شدن، تنظیم مقررات مرتبط با منابع ژنتیکی، بهبود سیستمهای طراحی صنعتی، افزایش مسئولیتهای دفتر مالکیت فکری چین برای توزیع و نشر اطلاعات پتنت، بهبود سیستم مجوز اجباری و کدگذاری و طبقهبندی دانش پیشین را هدف قرار میداد.
بررسی دقیق این تغییر و تحولات، به خوبی نشان میدهد که قانون ثبت اختراع چین، طی یک فرآیند گامبهگام و تدریجی، تقویت شده است. علاوه بر این، از ابتدای هزاره سوم، دولت چین مجموعهای از قوانین، سیاستها و ابتکارات هماهنگ را به اجرا در آورده که هدف نهایی آنها، ارتقاء ظرفیت این کشور در حوزه نوآوری است. برنامه ۱۵ ساله توسعه علم و فناورانه چین که در سال ۲۰۰۶ میلادی به تصویب رسید، یکی از این اقدامات محسوب میشود. استراتژی سیاستگذاران چینی، موجب نوعی اتحاد بین شرکتها، دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی این کشور شده تا جهشی بزرگ در حوزههای فناورانه ایجاد گردد. استراتژی مالکیت فکری ملی چین که در ژوئن ۲۰۰۸ میلادی به تصویب رسید، تبدیل چین به یک کشور نوآور، از طریق بهبود ظرفیت این کشور برای ایجاد، استفاده، حفاظت و مدیریت داراییهای فکری را دنبال نموده و معتقد است که پیوند مالکیت فکری با استانداردهای فنی در شرکتهای فناور و دانشگاهها، میتواند این هدف را محقق نماید.
ب) اعطای مشوق:
یک نکته جالب پیرامون سیاستهای نوآوری چین، مشوقهای سخاوتمندانهای است که دولت مرکزی این کشور، برای دارندگان حقوق مالکیت فکری تخصیص داده است. بهعنوان مثال، ارتقای کارمندان و اساتید در دانشگاهها، میتواند تحت تأثیر پتنتهای ثبتشده توسط آنها قرار گیرد. کارکنان شرکتها و دانشآموزانی که ثبت اختراع داشته باشند، علاوه بر دریافت برخی جوایز، امکان بدست آوردن شرایط مطلوبتری را خواهند داشت. برای برخی از پتنتها، دولت بهصورت ویژه حمایتهای نقدی در نظر گرفته و برای برخی دیگر، پوشش هزینههای ثبت اختراع را تقبل نموده است. در خصوص شرکتهایی هم که تعداد زیادی پتنت داشته باشند، امکان کاهش مالیات از ۲۵ درصد به ۱۵ درصد دیده شده است. علاوه بر مزیتهای مالیاتی، این شرکتها شانس خوبی برای دستیابی به قراردادهای پرسود دولتی خواهند داشت.
ج) توسعه سرویسهای عمومی:
اصلاح و سادهسازی رویههای ثبت علائم تجاری، اجرای سیاستهای کاهش هزینههای ثبت اختراع، توسعه سیستم طبقهبندی پتنت و توسعه سیستم مستندسازی اسناد «IP»، از جمله مواردی است که بهمنظور بهبود و ارتقای سیستمهای مالکیت فکری و استفاده حداکثری از آنها انجام گرفته است. در واقع، مسئله انتشار و بهرهبرداری از اطلاعات «IP»، به عنوان یکی از نقاط تمرکز دفتر مالکیت فکری چین مطرح بوده و در این راستا، مجموعهای از سرویسهای مرتبط با اطلاعات داراییهای فکری راهاندازی شده است. از جمله این سرویسها، میتوان به سیستم خدمات عمومی اطلاعات پتنت، سرویس عمومی اطلاعات علائم تجاری و سیستم دادههای باز مالکیت فکری (Open Intellectual Property Data) اشاره نمود.
د) تبلیغات، آموزش و تحقیقات آکادمیک:
دفتر مالکیت فکری چین، در زمینه تبلیغ و ترویج حقوق مالکیت فکری، آموزش، استعدادیابی و انجام پژوهشهای دانشگاهی نیز، فعالیتهای گستردهای دارد. تمرکز بر برندینگ، استفاده از ابزارهای نوین اطلاعرسانی بهویژه در حوزه رسانه، برگزاری کنفرانسهای آگاهی بخشی و اجرای پروژه آموزش «IP» در مدارس ابتدایی و راهنمایی، از نمونه اقدامات این نهاد در زمینه تبلیغ و ترویج مالکیت فکری محسوب میشود.
شناسایی و آموزش استعدادهای شغلی در حوزه «IP»، برگزاری سمینار بینالمللی «IP Talent» و ارتقاء مهارتهای کارکنان و مدیران دفتر مالکیت فکری هم، از جمله تلاشهای صورتگرفته در حوزه آموزش به شمار میروند. نکته جالب اینکه این دفتر، در زمینه ارائه آموزشهای مرتبط با رژیمهای حقوقی خارجی هم فعالیت دارد. طراحی و پیادهسازی چندین پروژه آموزشی بلندمدت، میانمدت و کوتاهمدت که از آن جمله میتوان به تحقیق پیرامون سیستم حقوقی «IP» در آمریکا اشاره نمود، به خوبی نقش الگویابی و رصد روند تغییرات سایر سیستمهای ملی مالکیت فکری در نگاه متولیان «IP» چین را نشان میدهد.
در حوزه فعالیتهای آکادمیک نیز، مجموعه وسیعی از پژوهشهای کاربردی از سوی «CNIPA» تعریف شده است. این مطالعات، بر موضوعات متعددی، از جمله کارآمدی ارزیابی درخواستهای ثبت اختراع، توسعه پتنتهای کلیدی و با ارزش کیفی بالا و تحلیل پتنت در صنایع مختلف متمرکز بوده و از طریق برگزاری برخی رویدادهای تخصصی و انتشار گزارشات ویژه، حمایت میشوند.
ه) همکاریهای بینالمللی:
طی سالهای اخیر، چین برای توسعه همکاریهای بینالمللی در زمینه مالکیت فکری، تلاشهای قابل توجهی داشته که نتیجه آن، توافقنامههای همکاری با بیش از ۴۰ نهاد ملی و منطقهای است. تعامل و مشارکت همهجانبه با سازمان جهانی مالکیت فکری، ایفای نقش کلیدی در همکاریهای «IP5» و تلاش برای توسعه همکاریهای مالکیت فکری در مجموعه کشورهای «BRICS» (برزیل، روسیه، هند، آفریقای جنوبی و چین)، از جمله اقدامات این نهاد به شمار میروند.