مقدمه
در حالی‌که تا چندی پیش هم، عموم مردم دانشگاه را تنها محلی برای آموزش و پژوهش می‌دانستند، اما باورهای موجود با تغییراتی جدی روبرو شده است. بسیاری در انتخاب دانشگاه محل تحصیل، پارامترهای مهمی همچون میزان کارآفرینی در دانشگاه، روابط با صنعت و تعداد پروژه‌های صنعتی موجود را هم در کنار سطح علمی در نظر می‌گیرند. واقعیت این است که عملاً دانشگاه‌ها به یکی از بازیگران کلیدی حوزه نوآوری و فناوری مبدل شده و در تغییری بنیادین، کارآفرینی و تجاری‌سازی فناوری‌های دانشگاهی را در صدر اولویت‌های خود قرار داده‌اند. بدیهی است که در چنین فضایی، حفاظت از نوآوری‌ها، به یک موضوع بسیار جدی مبدل خواهد شد.
نظر به اهمیت کارآفرینی دانشگاهی و نقش کلیدی نوآوری در موفقیت دانشگاه‌ها، در این مقاله به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه کالیفرنیا (University of California) به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های نوآور جهان می‌پردازیم.
کالیفرنیا، جاذب استعدادهای جهانی
دانشگاه کالیفرنیا، در سال ۱۸۶۹ میلادی و در حالی که تنها ۱۰ عضو هیئت‌علمی و ۳۸ دانشجو داشت، فعالیت‌های علمی و آموزشی خود را آغاز کرد. از آن زمان، تقریباً ۱۵۰ سال گذشته و طی این مدت، این دانشگاه توانسته فعالیت‌های خود را به شکل چشمگیری توسعه دهد. در حال حاضر، دانشگاه کالیفرنیا میزبان بیش از ۲۸۰ هزار دانشجو و قریب به ۲۲۷ هزار استاد و کارمند بوده و به لطف آموزش‌های ارائه شده، بالغ بر ۲ میلیون فارغ‌التحصیل این دانشگاه نیز، در سراسر جهان، سعی در بهبود کسب‌وکارها، صنایع و جوامع خود دارند.
آنچه در این ۱۵۰ سال، موجب شده تا دانشگاه کالیفرنیا به یکی از دانشگاه‌های سرآمد جهان مبدل شود، نگاه متفاوت این دانشگاه به علم، پژوهش و نوآوری است. اول از همه این‌که دانشجویان، اعضای هیئت‌علمی و فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، مشارکت و همکاری را سرلوحه کارهای خود قرار داده و با تبادل‌نظر و بحث‌و‌گفتگو، کار پیچیده و در عین حال لذت‌بخش توسعه علم و فناوری را به پیش می‌برند. آن‌ها با نهادهای محلی، دولت و حتی صنایع به خوبی تعامل داشته و نقش خود در مارپیچ سه‌گانه «دولت، صنعت و دانشگاه» را به‌عنوان یک مدل کارآمد توسعه نوآوری، به خوبی ایفا نموده‌اند.
نکته کلیدی در موفقیت‌های دانشگاه کالیفرنیا، توجه به استعدادها و ذهن‌های خلاق است. این دانشگاه، در زمره بهترین‌ها قرار داشته و طبیعی است که رقابت فشرده‌ای برای ورود به آن وجود داشته باشد. با این وجود، آمارها حاکی از آن است که تمامی افراد، از اقوام و ملیت‌های گوناگون و با سطوح درآمدی مختلف، امکان راه‌یابی به این دانشگاه را دارند. سهم ۳۷ درصدی خانواده‌های کم‌درآمد در دانشجویان دانشگاه کالیفرنیا، مثالی خوب برای تأیید رویکرد دانشگاه در این زمینه محسوب می‌شود.
دانشگاه کالیفرنیا، به نوآوری و کارآفرینی به شدت توجه دارد؛ هزاران شغل در ایالت کالیفرنیا و سایر مناطق، میلیاردها دلار درآمد و تعداد بی‌شماری اختراع و نوآوری در کارنامه فارغ‌التحصیلان این دانشگاه قرار دارده و عملاً بسیاری از شرکت‌های پیشگام و جهانی، توسط دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی این دانشگاه و حتی بعضاً با حمایت دانشگاه تأسیس شده‌اند. استیو وزنیاک (Steve Wozniak) از بنیان‌گذاران اولیه شرکت اپل، گوردون مور (Gordon Moore)، بنیان‌گذار شرکت اینتل و البته تعداد زیادی از برگزیدگان جوایز نوبل در سال‌های مختلف، تنها گوشه‌ای از کارنامه درخشان و پربار دانشگاه کالیفرنیا در زمینه توسعه علم و فناوری و البته نوآوری و کارآفرینی محسوب می‌شوند. شاید یکی از مشهورترین فناوری‌های توسعه‌یافته در این دانشگاه که این دانشگاه را به یک پیشگام و مدعی در حوزه فناوری‌های اصلاح ژنی مبدل ساخته، فناوری نوظهور «CRISPR» باشد. این دانشگاه، در کمتر از یک دهه که از معرفی این فناوری می‌گذرد، پتنت‌های متعددی به ثبت رسانیده و جنیفر دودنا (Jennifer Doudna)، مخترع و توسعه‌دهنده اولیه این فناوری نیز، در سال ۲۰۲۰ میلادی، به‌عنوان برنده جایزه نوبل معرفی گردید.
لازم به تأکید است که دانشگاه کالیفرنیا، متشکل از مجموعه‌ای گسترده از واحدهای دانشگاهی مجزا است که از مشهورترین آن‌ها، می‌توان به «US Berkeley»، «UCLA»، «US San Diego» و «UC San Francisco» اشاره نمود.
پتنت؛ ابزاری مناسب برای تجاری‌سازی اختراعات
تجاری‌سازی اختراعات و نوآوری‌ها، به خودی خود، امری پیچیده و پر از فراز و نشیب‌های مختلف است. حال، تصور کنید که این کار بر عهده یک استاد دانشگاه یا یک فارغ‌التحصیل بی‌تجربه و ناآشنا با فضای کسب‌وکار باشد. در این حالت، پیچیدگی‌های فرآیند تجاری‌سازی و به تبع آن ریسک شکست، دوچندان خواهد شد.
در واکنش به این موضوع که ناشی از محدودیت در امکانات تولید و تجاری‌سازی (قابلیت‌های فناورانه، مهارت‌های مدیریتی و مالی، کانال‌های توزیع و فروش، تیم‌سازی، بازاریابی و ...) برای ورود مستقیم به بحث بهره‌برداری از فناوری است، دانشگاه‌ها سعی می‌کنند تا ابزار صدور مجوز را جایگزین آن نمایند. به عبارت بهتر، استراتژی دانشگاه‌های نوآور برای درآمدزایی و تولید ثروت از نتایج تحقیقات دانشگاهی، ثبت پتنت و اعطای مجوز بهره‌برداری از آن به متقاضیان علاقه‌مند و صاحب صلاحیت است که در این حالت، همه ذینفعان (دانشگاه به‌عنوان مالک فناوری، صنایع به‌عنوان متقاضی بهره‌برداری از فناوری و جامعه به‌عنوان استفاده‌کننده نهایی از فناوری) به نحوی از مزایای آن بهره‌مند خواهند شد.
دانشگاه کالیفرنیا هم مشابه با دیگر دانشگاه‌های نوآور جهان، بحث ثبت اختراع و حفاظت از دارایی‌های فکری خود را در اولویت قرار داده است. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، با ۶۳۱ گواهی ثبت اختراع یوتیلیتی پتنت در آمریکا، در صدر فهرست صد دانشگاه برتر جهان قرار گرفته است. دانشگاه کالیفرنیا همچنین در فهرست دانشگاه‌های نوآور رویترز نیز، در رده سیزدهم قرار دارد که نکته جالب در امتیازات عملکردی این دانشگاه، امتیاز تجاری‌سازی ۵۲ (بالاتر از امتیاز میانگین ۴۰/۵ دانشگاه‌های نوآور) می‌باشد.
بنا بر آمار موجود، دانشگاه کالیفرنیا در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به ثبت ۹۳۵ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا گردیده که در مقایسه با سال ۲۰۱۵ میلادی (۷۷۵ درخواست)، رشدی ۲۰/۶ درصدی را از خود نشان داده است. این رشد قابل توجه، دانشگاه کالیفرنیا را در میان خیل عظیمی از شرکت‌ها و نهادهای نوآور که در سال ۲۰۱۹ در آمریکا اقدام به ثبت اختراع نموده‌اند، در رده ۴۱ام قرار داده است.
این روند صعودی، در تعداد گواهی‌های ثبت اختراع این دانشگاه در آمریکا هم به چشم می‌خورد، به‌طوری که از ۵۳۹ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۵ میلادی، به ۷۰۱ مورد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. همین آمار باعث شده تا دانشگاه کالیفرنیا در سال ۲۰۱۹ میلادی، در رده ۵۶ دارندگان گواهی ثبت اختراع آمریکا نیز قرار گیرد. آمار درخواست‌های ثبت اختراع و گواهی‌های اخذ شده توسط این دانشگاه، در جدول ۱ ارائه شده است.
جدول ۱-عملکرد دانشگاه کالیفرنیا در خصوص فعالیت‌های ثبت اختراع
نکته جالب در خصوص آمار ثبت اختراع و گواهی‌های اخذ شده این دانشگاه در آمریکا، فاصله قابل توجهی است که با سایر دانشگاه‌ها دارد. در حالی‌که در سال ۲۰۱۹ میلادی، بالغ بر ۹۳۵ درخواست ثبت اختراع توسط این دانشگاه به دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا ارائه شده است، دانشگاه بعدی یعنی «MIT»، با فاصله‌ای فاحش، تنها ۵۶۲ پرونده ثبت اختراع داشته است. در خصوص گواهی‌ها نیز آمار مشابه وجود داشته و در مقابل ۷۰۱ گواهی دانشگاه کالیفرنیا، «MIT» به‌عنوان رده دوم دانشگاه‌ها، فقط ۴۰۲ گواهی ثبت اختراع به خود اختصاص داده است.
نوآوری‌هایی فراتر از جغرافیا
شاید فعالیت‌های گسترده ثبت اختراع یک دانشگاه برجسته آمریکایی، در مرزهای جغرافیایی این کشور طبیعی جلوه کند، اما فعالیت‌های گسترده برای ثبت اختراع در کشورها و مناطق جغرافیایی دیگر، نکته‌ای است که نیاز به تأمل جدی‌تری دارد.
دانشگاه کالیفرنیا در کنار بازار آمریکا، به سایر کشورها و مناطق هم اندیشیده است. بهترین مصداق برای این موضوع، فعالیت وسیع در بازار اروپا و ثبت و انتشار پتنت‌های متعدد در دفتر ثبت اختراع اروپا است که اهمیت اروپا را نزد متولیان تجاری‌سازی این دانشگاه نشان می‌دهد. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به ثبت ۵۰۶ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) گردیده و در رده سی و پنجم متقاضیان برتر قرار گرفته است. البته در زمینه گواهی‌های ثبت اختراع اروپایی، وضعیت دانشگاه کالیفرنیا به خوبی تعداد درخواست‌ها نیست، به‌طوری که با ۱۴۵ پتنت گرنت شده، در رده صد و یازدهم متقاضیان برتر قرار گرفته است. نکته جالب در ارتباط با فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه کالیفرنیا در اروپا، روند کاملاً افزایشی طی سال‌های اخیر است، به‌طوری که رشد تعداد درخواست و گواهی از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ میلادی، به ترتیب برابر با ۵۱/۹ و ۱۴۱/۶ درصد بوده است.
از دیگر کشورهای مورد توجه دانشگاه کالیفرنیا جهت حفاظت از اختراعات و نوآوری‌ها، استرالیا است که به نظر می‌رسد بازار جذابی برای تجاری‌سازی اختراعات این دانشگاه به شمار می‌رود. دانشگاه کالیفرنیا در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به ثبت ۱۲۶ درخواست جدید در دفتر مالکیت فکری استرالیا گردیده که این دانشگاه را در رده دهم متقاضیان برتر قرار داده است. کالیفرنیا همچنین، ۵۳ گواهی ثبت اختراع استرالیا در سال ۲۰۱۹ به خود اختصاص داده و جایگاه بیست و ششم را در میان دارندگان گواهی ثبت اختراع در این کشور، از آن خود نموده است.
علاوه بر بازارهای بین‌المللی و جذاب نام‌برده، سایر بازارهای جهانی هم در تیررس دانشگاه کالیفرنیا قرار دارد. برای مثال در سال ۲۰۱۹ میلادی، این دانشگاه ۱۵۰ در خواست در چین، ۸۱ درخواست در کانادا، ۹۳ درخواست در کره جنوبی و ۴۹ درخواست در ژاپن به ثبت رسانیده است. گفتنی است که دانشگاه کالیفرنیا، با توجه به سیاست‌های کلان خود در توجه به بازارهای جهانی، از پیمان همکاری ثبت اختراع نیز به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مقرون‌به‌صرفه، استقبال خوبی دارد. در همین راستا، در سال ۲۰۱۸ میلادی، اقدام به ثبت ۵۰۱ درخواست «PCT» نموده که رده سی و هشتم را برایش به ارمغان داشته است.
مقایسه آمار درخواست‌های «PCT» کالیفرنیا طی سال‌های اخیر، نشان می‌دهد که اگرچه از نظر کمی توانسته تعداد درخواست‌های خود را به شکل چشمگیری افزایش دهد، اما جایگاه این دانشگاه نسبت به سال‌های ابتدایی قرن جدید کمی تنزل یافته است. برای مثال، این دانشگاه در سال ۲۰۰۵ میلادی با ۳۴۸ درخواست «PCT»، در رده بیست و پنجم متقاضیان برتر قرار داشته که با وجود رشد تقریباً ۴۴ درصدی در تعداد درخواست، جایگاه این دانشگاه نه‌تنها بهبود نیافته، بلکه به رده سی و هشتم سقوط کرده است. البته بررسی دقیق‌تر جایگاه این دانشگاه در یک دهه اخیر نشان می‌دهد که پس از یک افت نسبی به‌ویژه در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، این دانشگاه در حال بازگشت به روزهای خوب خود می‌باشد.
حوزه‌های تمرکز دانشگاه
گفتنی است که سبد اختراعات دانشگاه کالیفرنیا، مجموعه وسیعی از حوزه‌های فناوری را پوشش می‌دهد که از آن جمله، می‌توان به فناوری‌های پزشکی و دارویی، نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت، مواد شیمیایی و زیست‌فناوری اشاره نمود. بنا بر گزارش رویترز، بیشترین سهم از پتنت‌های این دانشگاه، به حوزه دارو و زیست‌فناوری با ۲۴ درصد اختصاص داشته و پس از آن، کشاورزی، غذا و باغبانی با ۲۰/۹ درصد، مواد شیمیایی با ۱۳/۳ درصد، تجهیزات پزشکی و سلامت با ۱۱/۱ درصد و نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت با ۷/۲ درصد، در رده‌های بعدی قرار دارند.
اگر از منظر درخواست‌های ثبت اختراع در آمریکا نیز به سبد دارایی‌های فکری این دانشگاه بنگریم، بر اساس سیستم طبقه‌بندی «CPC»، کدهای «A61K»: آماده‌سازی برای اهداف پزشکی، دندان‌پزشکی و بهداشتی، «A61P»: عملکرد درمانی ترکیبات خاص شیمیایی و آماده‌سازی دارویی، «G01N»: آنالیز مواد بر اساس خواص فیزیکی یا شیمیایی، «C12N»: میکروارگانیسم‌ها، آنزیم‌ها و ترکیبات آن‌ها، تکثیر، حفظ و نگهداری از میکروارگانیسم‌ها و «C07K»: پپتیدها، بیشترین تمرکز فعالیت‌های ثبت اختراع این دانشگاه را شامل شده است.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ ۲۵ نوامبر سال ۲۰۲۰ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims»، «پایگاه داده لنز»، «رویترز» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
