مقدمه
طی سالهای اخیر، فعالیتهای مرتبط با ثبت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری، به شدت افزایش یافته و همهساله، رکوردهای جدیدی در این زمینه به ثبت میرسد. این فعالیتها که از یک منظر، بیانگر نقش فزاینده دانش و فناوری در اقتصاد و سایر جنبههای زندگی بشر بوده و از منظری دیگر، ارزش تجاری چشمگیر داراییهای فکری و نامحسوس را نشان میدهد، نیازمند تحلیل و بررسی دقیق و همهجانبهای است. در همین راستا، سازمان جهانی مالکیت فکری، همهساله اقدام به انتشار گزارشهایی از وضعیت انواع مالکیت فکری در سطح جهان مینماید.
ویرایش جدید این گزارش، تحت عنوان شاخصهای جهانی مالکیت فکری ۲۰۲۰ (World Intellectual Property Indicators 2020)، به تازگی انتشار یافته که وضعیت داراییهای فکری ثبت شده در سال ۲۰۱۹ میلادی را بررسی مینماید. در این نوشتار، با تمرکز بیشتر بر حوزه ثبت اختراع، مروری اجمالی بر این گزارش خواهیم داشت.
درخواستهای مالکیت فکری در قاب ۲۰۱۹
در سالهای اخیر، فعالیتهای مرتبط با مالکیت فکری، در سطح جهانی به شدت افزایش یافته و شاهد ظهور قدرتهای جدیدی در این حوزه بودهایم. به زیر کشیده شدن آمریکا توسط چین، فعالیتهای گسترده اقتصادهای نوظهوری مانند برزیل، استفاده بیش از پیش دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی از ابزار پتنت برای تجاریسازی نتایج تحقیقاتی و درآمدزایی و همچنین بهکارگیری فزاینده ابزارهای فناورانه مانند هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در سیستمهای جستجو و طبقهبندی دانش پیشین، از مهمترین تحولات چند سال اخیر در دنیای مالکیت فکری به حساب میآید.
در جدول ۱، مقایسه کلی ثبت درخواست در پنج حوزه پتنت، اختراعات کوچک (یوتیلیتی مدل)، علائم تجاری، طراحیهای صنعتی و گونههای گیاهی طی سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ میلادی ارائه شده که درک بهتری از روندهای مالکیت فکری در اختیار ما قرار میدهد.
جدول ۱- تعداد درخواستهای مربوط به انواع مالکیت فکری در سالهای ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ میلادی
آنچه در جدول ۱ مشهود است، روند صعودی تعداد درخواستها در همه حوزههای مالکیت فکری بهغیر از ثبت اختراع میباشد. حدود ۳/۲ میلیون درخواست ثبت اختراع، ۲/۳ میلیون درخواست ثبت یوتیلیتی مدل، ۱۵/۱ میلیون درخواست ثبت علامت تجاری و ۱/۳ میلیون درخواست ثبت طراحیهای صنعتی، آمار شگفتانگیزی است که تمایل جهانی نسبت به ثبت داراییهای فکری و حفاظت از آنها در اقصا نقاط جهان را نشان میدهد. نکتهای که قابل تأمل بوده و بایستی بهصورت جدی مورد بررسی و توجه سیاستگذاران کشور ما نیز قرار گیرد.
در این بین، چین با صدرنشینی در حوزههای مختلف، برتری بیچون و چرای خود را بر رقبای قدرتمندش دیکته نموده است. با این وجود، تعداد درخواستهای ثبت اختراع این کشور، برای نخستین بار طی بیستوچهار سال گذشته، با کاهش قابل توجه ۹/۲ درصدی مواجه شده است. همین کاهش ۱۴۰ هزار درخواستی، کافی بود که آمار ثبت اختراع جهانی نیز نسبت به سال پیش عقبگرد نموده و از ۳/۳ میلیون درخواست در سال ۲۰۱۸، به حدود ۳/۲ میلیون درخواست کاهش یابد. در واقع، افت آمار جهانی نزدیک به ۱۰۰ هزار درخواست بوده که میتوان گفت مسئولیت تام آن، با چین با ۱۴۰ هزار افت درخواست بوده است که حتی بخشی از کشورهای دیگر، ۴۰ هزار واحد از افت چین را هم پوشش دادهاند. لازم به تأکید است که چین با وجود افت صورت گرفته، هنوز هم سهم تقریباً ۴۳ درصدی در کل درخواستهای به ثبت رسیده را دارا بوده و پر پیدا است که هر گونه تغییر شدیدی در آمارهای ثبت اختراع این کشور، همه آمارهای جهانی در خصوص ثبت اختراع را با نوسانات جدی روبرو میکند. باید این نکته را در نظر داشت که نزول درخواستهای ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹، نخستین تجربه افت پس از بحران مالی سال ۲۰۰۹ میلادی محسوب میشود. شاید این افت را بتوان به درگیری شدید چین با کووید-۱۹ در اواخر سال ۲۰۱۹ میلادی نسبت داد.
بر خلاف ثبت اختراع، در سایر حوزههای مالکیت فکری، همچنان شاهد رشد تعداد درخواستها هستیم که بیشترین آن، متعلق به یوتیلیتی مدلها با افزایش ۹/۱ درصدی میباشد. پس از یوتیلیتی مدلها که به رکورد ۲/۳ میلیون درخواست در سال ۲۰۱۹ رسیده است، گونههای گیاهی با رشد ۷/۸ درصدی و علائم تجاری با رشد ۵/۹ درصدی، ردههای بعدی از منظر نرخ رشد را از آن خود نمودهاند.
دقت در بازیگران برتر حوزههای مختلف مالکیت فکری و بهطور خاص، پتنت، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی، نکات جالبی را مشخص میسازد. بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، جدال سختی بین آمریکا، کشورهای آسیایی و اروپایی در حوزه پتنت وجود دارد. آسیا با چهار نماینده (چین، ژاپن، کره جنوبی و هند) که به ترتیب ردههای اول، سوم، چهارم و دهم را به خود اختصاص دادهاند، جایگاه خود را بهعنوان یکی از قدرتهای برتر حوزه ثبت اختراع، تثبیت نموده است. آمریکا در رده دوم جای داشته و اروپا نیز، با آلمان، فرانسه، انگلیس، سوئیس و هلند، دیگر بازیگر قدرتمند این حوزه محسوب میشود. در جدول ۲، کشورهای برتر دهگانه به تفکیک حوزه به چشم میخورد.
جدول ۲- کشورهای برتر در حوزههای پتنت، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی
همانطور که در جدول ۲ نمایش داده شده، در حوزه علائم تجاری، وضعیت به کلی متفاوت بوده و برای مثال، کشوری همچون کره جنوبی، در رده دهم کشورهای برتر قرار گرفته است. حضور ایران در رده پنجم کشورهای برتر متقاضی ثبت علائم تجاری، از دیگر نکات قابلتوجه این فهرست محسوب میشود. در نهایت، طراحیهای صنعتی هم شاهد تغییر کشورهای برتر و حضور ترکیه در جایگاه هفتم ردهبندی است. مجموعه این امتیازات، موجب گردیده تا کشورهای چین، آمریکا و آلمان، در ردههای اول تا سوم ردهبندی کلی جای گیرند. حضور هند و ایران در ردههای نهم و یازدهم ردهبندی کلی، از موارد جالب این ردهبندی قلمداد میشود.
لازم به ذکر است که در بین کشورهای آسیایی موفق، هند خود را به یکی از بازیگران نوظهور و پیشگام در زمینه ثبت داراییهای فکری معرفی نموده است. این کشور که در طی سالهای اخیر، اهتمامی ویژه در اصلاح زیرساختهای مالکیت فکری و تشویق نوآوری در بین شرکتها و محققین خود داشته است، ردههای دوازدهم ثبت اختراع، نهم علائم تجاری و سیزدهم طراحیهای صنعتی را در بین کشورهای برتر به خود اختصاص داده است و به نظر میرسد که این کشور بزرگ و پرجمعیت، طی سالهای آینده به مقصدی جذاب برای شرکتهای فناور بینالمللی مبدل گردد.
نگاه عمیقتر به فعالیتهای ثبت اختراع
همانطور که در بخش پیشین هم اشاره شد، فعالیتهای ثبت اختراع جهانی در سال ۲۰۱۹، برای نخستین بار از زمان بحران مالی سال ۲۰۰۹، با افت ۳ درصدی مواجه شده که به کاهش تقریباً ۹ درصدی درخواستهای ثبت اختراع چین مربوط میباشد. در کنار کاهش حدوداً ۱۴۰ هزار درخواستی چین، ژاپن با کاهش حدود ۶ هزار واحدی و همچنین روسیه و انگلیس با کاهش حدود ۲ هزار درخواستی، بر ایجاد افت اخیر، تأثیرگذار بودهاند. با این وجود، کافی بود که چین، رکورد سال قبل را تکرار میکرد تا نه تنها کاهشی دستخوش آمارهای ثبت اختراع جهانی نمیشد، بلکه یک افزایش ۴۰ هزار واحدی نیز رخ میداد.
اگر روند طولانیمدت فعالیتهای ثبت اختراع را بررسی کنیم، از سال ۱۹۹۵ میلادی به اینسو، در تمامی سالها به جز ۲۰۰۲، ۲۰۰۹ و ۲۰۱۹ که به ترتیب شاهد افت ۰/۹، ۳/۸ و ۳ درصدی درخواستها بودهایم، فعالیتهای ثبت اختراع با افزایش مداوم مواجه بوده است. با توجه به فراگیر شدن اپیدمی کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ که بسیاری از کشورهای جهان را تحت تأثیر خود قرار داده و شاید به بحرانهای مالی شدیدی در سالهای آتی بینجامد، باید منتظر ماند و اثرات این بحرانها را در سرمایهگذاریهای تحقیق و توسعهای و به تبع آن، فعالیتهای ثبت اختراع در سالهای بعد نیز مشاهده نمود. شکل ۱، روند ثبت اختراع در جهان را طی سالهای مختلف نشان میدهد.
شکل ۱- روند صعودی فعالیتهای ثبت اختراع طی سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۹ میلادی
سال ۲۰۱۹ را میتوان از منظر صدور گواهیهای ثبت اختراع، سالی پربار و رو به جلو دانست. در این سال، چیزی حدود ۱/۵ میلیون پتنت در سرتاسر جهان اعطا شده که ۵/۵ درصد بیشتر از سال گذشته است. چین با اعطای حدود ۴۵۳ هزار گواهی ثبت اختراع، در صدر قرار داشته و آمریکا (۳۵۴ هزار)، ژاپن (۱۸۰ هزار)، دفتر ثبت اختراع اروپا (۱۳۸ هزار) و کره جنوبی (۱۲۶ هزار) در ردههای بعدی جای دارند. رشد ۶۹/۵ درصدی هند در زمینه اعطای گواهیهای ثبت اختراع و همینطور رشد ۱۵/۲ درصدی آمریکا و ۱۱/۵ درصدی آلمان در این زمینه، از نکات قابلتوجه گزارش جدید سازمان جهانی مالکیت فکری محسوب میشود.
شکل ۲، روند گواهیهای ثبت اختراع اعطا شده در جهان را طی سالهای مختلف نشان میدهد. آنچه از این نمودار بهخوبی مشهود است، در طی سالهای اخیر، هیچگاه رشد گواهیهای ثبت اختراع اعطا شده با کاهش روبرو نشده و همواره روند صعودی ادامه داشته است.
شکل ۲- روند صعودی گواهیهای ثبت اختراع طی سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۹ میلادی
۱. دفاتر برتر ثبت اختراع
اگر آمار پتنتهای به ثبت رسیده را از منظر دفاتر ثبت اختراع بررسی کنیم، میتوان گفت که فهرست ده دفتر برتر با تغییرات زیادی نسبت به سال ۲۰۱۸ همراه نبوده است.
مطابق شکل ۳، در این فهرست، پس از «IP5» که در ردههای اول تا پنجم دفاتر برتر قرار گرفتهاند، کشورهای آلمان، هند، کانادا، روسیه و استرالیا، در ردههای بعدی جای دارند. جالب اینجا است که به رغم کاهش شدید فعالیتهای ثبت اختراع چین، باز هم این کشور با ۱/۴ میلیون درخواست (تقریباً دو برابر بیشتر از آمریکا)، بالاتر از رقبای قدرتمند خود قرار گرفته است. نکته جالب توجه دیگر در شکل ۳، حضور ایران با حدود ۱۲ هزار درخواست، در رده هفدهم دفاتر برتر ثبت اختراع است.
شکل ۳- ۲۰ دفتر برتر از نظر درخواستهای ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹ میلادی
مطابق با شکل ۳، برای درک بهتر از وضعیت جهانی ثبت اختراع و بازیگران کلیدی این حوزه، میتوان عملکرد «IP5» بهعنوان پنج دفتر معتبر و کلیدی ثبت اختراع در جهان را بررسی نمود که بر این اساس، پس از دفتر مالکیت فکری چین (CNIPA)، دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO) با ۶۲۱ هزار درخواست در رده دوم جای گرفته و دفتر ثبت اختراع ژاپن (JPO) ، دفتر مالکیت فکری کره جنوبی (KIPO) و دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) به ترتیب با حدود ۳۰۸ هزار، ۲۱۹ هزار و ۱۸۱ هزار درخواست، در ردههای بعدی جای دارند. مجموع پتنتهای به ثبت رسیده از سوی این پنج دفتر، ۸۴/۷ درصد از کل درخواستهای جهانی در سال ۲۰۱۹ را تشکیل میدهد که نسبت به سال ۲۰۰۹، تقریباً ۸/۳ درصد افزایش یافته است. در میان این دفاتر، چین توانسته عملکردی خیرهکننده از خود بر جای گذاشته و طی یک دهه، سهم خود را از ۱۷ درصد در سال ۲۰۰۹ به ۴۳/۴ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش داده است. این کشور، یک دهه قبل، در رده سوم متقاضیان برتر قرار داشت که پس از رسیدن به جایگاه اول در سال ۲۰۱۱، تا کنون این جایگاه را برای خود حفظ نموده است.
۲. متقاضیان داخلی و خارجی:
کشورهای مختلف، با سهمهای متفاوتی از متقاضیان داخلی و خارجی برای ثبت اختراع روبرو میباشند. بنا بر آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، از ۳/۲ میلیون درخواست ثبت اختراع در سال ۲۰۱۹، حدود ۲/۲ میلیون درخواست (۶۹/۲ درصد)، از سوی متقاضیان بومی به ثبت رسیده و مابقی، به متقاضیان خارجی اختصاص دارد.
نگاه دقیقتر به ۲۰ دفتر برتر ثبت اختراع (شکل ۳)، عملکرد متفاوت کشورهای مختلف در جذب متقاضیان داخلی و خارجی را بهتر نمایش میدهد. در حالیکه متقاضیان خارجی در هنگکنگ سهم ۹۷/۹ درصدی، در مکزیک سهم ۹۱/۸ درصدی و در استرالیا سهم ۹۱/۱ درصدی دارند، سهم متقاضیان خارجی برای ثبت اختراع در ایران، تنها ۴/۸ درصد میباشد.
شاید بررسی ایران از منظر انواع درخواستهای مالکیت فکری، خالی از لطف نباشد. اگر از منظر کشوری درخواستهای ثبت اختراع را در نظر بگیریم، ایران با لحاظ شدن مجموع متقاضیان داخلی و خارجی، به ترتیب در ردههای ۲۰، ۵ و ۱۲ کشورهای برتر در ثبت اختراع، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی قرار دارد. با این وجود، صرف در نظر گرفتن متقاضیان داخلی ثبت داراییهای فکری، ایران را به ردههای ۱۱، ۴ و ۱۱ کشورهای برتر میرساند. این امر، نشان میدهد که اغلب متقاضیان سیستمهای ثبت اختراع، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی در ایران، مخترعین، نوآوران و شرکتهای محلی بوده و متقاضیان خارجی کمتر نسبت به ثبت داراییهای فکری خود در سیستمهای مالکیت فکری ایران اقدام میکنند. این مسئله بسیار مهمی است که سیاستگذاران باید اهتمامی ویژه به آن داشته باشند، چراکه عدم ثبت درخواستهای مربوط به داراییهای فکری در کشور توسط متقاضیان خارجی، به هر دلیلی که اتخاذ شده باشد (عدم وجود زیرساختهای مناسب مالکیت فکری، عدم وجود حمایتهای کافی از دارندگان حقوق مالکیت فکری، تحریمها یا ...)، همگی به معنای عدم ورود شرکتهای خارجی و سرمایهگذاریهای خارجی به کشور خواهد بود.
۳. توزیع جغرافیایی فعالیتهای ثبت اختراع:
سهم آسیا از کل پتنتهای به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۹، به واسطه بازیگرانی کلیدی، همچون چین، ژاپن و کره جنوبی و بازیگر نوظهوری همچون هند، به ۶۵ درصد رسانیده است (حدود ۲/۱ میلیون درخواست). جالب اینجا است که مجموع پتنتهای ثبت شده در اروپا و آمریکای شمالی، در حدود یک میلیون درخواست است که نشان از برتری بیچون و چرای کشورهای آسیایی دارد. این در حالی است که سهم کشورهای آسیایی در سال ۲۰۰۹ میلادی، ۵۰/۹ درصد بوده که این افزایش چشمگیر در یک دهه گذشته، مرهون سهم ۶۷ درصدی چین از درخواستهای به ثبت رسیده در آسیا است.
دقت در فهرست بیست دفتر برتر ثبت اختراع جهان در سال ۲۰۱۹، حضور ۹ دفتر آسیایی را نشان میدهد که به همراه ۶ دفتر اروپایی، ۲ دفتر آمریکای شمالی، ۲ دفتر آمریکای لاتین و دریای کارائیب و نهایتاً استرالیا بهعنوان نماینده اقیانوسیه، فهرست بیست دفتر مذکور را تکمیل میکنند. گفتنی است که آفریقای جنوبی بهعنوان برترین کشور آفریقایی، در رده ۲۵ قرار گرفته و فاصله زیادی بین این قاره و سایر قارهها وجود دارد.
۴. فعالیتهای ثبت اختراع از منظر سطح درآمد:
در میان بیست دفتر برتر، ۱۲ کشور در رده کشورهای پردرآمد، ۷ کشور در رده کشورهای دارای درآمد متوسط و تنها یک کشور در رده کشورهای با درآمد کمتر از متوسط قرار دارد. توزیع درخواستهای ثبت اختراع از منظر گروههای درآمدی متقاضیان، نشاندهنده سهم ۴۹/۴ درصدی کشورهای با درآمد بالا است.
طی یک دهه اخیر، سهم کلی کشورهای دارای درآمد متوسط نیز، تقریباً دو برابر شده و از ۲۴/۲ درصد در سال ۲۰۰۹، به ۴۸ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. در ظاهر، این آمار نشان میدهد که کشورهای دارای درآمد متوسط، توانستهاند سهم خود را به شدت افزایش داده و عملکرد خوبی در زمینه فعالیتهای ثبت اختراع نشان دهند. اما کافی است چین را از این گروه حذف کنیم تا سهم سایر کشورها، از ۷/۲ درصد در سال ۲۰۰۹ به ۴/۶ درصد در سال ۲۰۱۹ کاهش یابد. به عبارت دیگر، طی سالهای اخیر، تقاضا برای ثبت درخواستهای جدید، به سمت کشورهای پردرآمد سوق یافته و آنچه توزیع تقریباً همگن فعلی را موجب گردیده، فعالیتهای فزاینده چین در این زمینه است.
جدول ۳- فعالیتهای ثبت اختراع از منظر سطح درآمددر سال ۲۰۱۹
۵. پتنت فامیلی:
بهطور سنتی، متقاضیان ثبت اختراع، سعی دارند تا اختراع خود را در دفاتر ملی محل اقامتشان ثبت نموده و سپس به تناسب برنامه خود، برای ثبت در سایر دفاتر ثبت اختراع اقدام کنند. این بدین معنا است که بسیاری از اختراعات، در بیش از یک دفتر به ثبت رسیدهاند. براساس اطلاعات ارائه شده توسط سازمان جهانی مالکیت فکری، پتنت فامیلیها در سال ۲۰۱۷ میلادی، رشد ۱۱/۴ درصدی را تجربه نموده و به ۱/۹۸ میلیون رسیده است.