مقدمه
همان‌طور که فضای کسب‌وکار و شرکت‌های تولیدی و خدماتی با مفاهیمی همچون نوآوری باز و مشارکت‌های فناورانه تغییر یافته است، دانشگاه‌های مدرن هم به موازات کارکردهای سنتی آموزش و پژوهش، مواردی نظیر کارآفرینی و درآمدزایی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. انتشار اخبار و گزارشات مختلف با کلیدواژه‌هایی همچون دانشگاه‌های نوآور یا کارآفرینی دانشگاهی، نمودی از این تغییرات گسترده در فضای دانشگاه‌ها است.
نظر به اهمیت کارآفرینی دانشگاهی و نقش کلیدی نوآوری در موفقیت دانشگاه‌ها، در ادامه سلسله مقالات معرفی دانشگاه‌های برتر، به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه جان هاپکینز (Johns Hopkins University)، به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های نوآور جهان می‌پردازیم.
آموزش، پژوهش و نوآوری؛ شعار کلیدی دانشگاه جان هاپکینز
«هدف ما چیست؟»
این پرسشی است که نخستین رئیس دانشگاه جان هاپکینز، دانیل کویت گیلمن (Daniel Coit Gilman)، در مراسم تحلیف خود در سال ۱۸۷۶ میلادی مطرح نمود. وی بر این‌که قرار است در این مکان چه کاری انجام گیرد و هدف از راه‌اندازی این دانشگاه جدید چه چیزی است، انگشت گذاشت و در پاسخ هم اظهار داشت: «تشویق و تحریک پژوهش و پیشرفت محققینی که با تعالی خود، علم و دانش را ارتقاء داده و پیشرفت‌های جدیدی برای جامعه پدید می‌آورند».
گیلمن معتقد بود که آموزش و تحقیق، دست به دست هم می‌دهند تا موفقیت حاصل شود. به عبارت دیگر، موفقیت در یکی از این دو، به موفقیت در دیگری بستگی داشته و یک دانشگاه مدرن، باید هر دو را به خوبی انجام دهد. وی همچنین معتقد بود که به اشتراک گذاشتن دانش و اختراع، جهان را به مکانی بهتر تبدیل می‌کند.
طی ۱۴۵ سالی که از تأسیس دانشگاه جان هاپکینز می‌گذرد، هنوز هم این چشم‌انداز در ذهن مدیران دانشگاه وجود دارد و شاید همین رویکرد است که جان هاپکینز را مقصدی برای محققین خبره و جاه‌طلب تبدیل ساخته و آن را به‌عنوان یک رهبر جهانی در امر آموزش و تحقیق معرفی نموده است. در این دانشگاه، اساتید برجسته‌ای در زمینه هنر و موسیقی، علوم انسانی، علوم اجتماعی، مهندسی، مطالعات بین‌الملل، آموزش، کسب‌وکار و بهداشت و درمان وجود داشته که دانشجویان را در رسیدن به این هدف والا راهنمایی می‌کنند. این یک نقطه تمایز بزرگ برای اولین دانشگاه تحقیقاتی آمریکا است، مکانی که در بخش آموزش عالی آمریکا، انقلابی ایجاد کرده و همچنان به نوآوری در حوزه‌های مختلف ادامه می‌دهد.
دانشگاه جان هاپکینز، در حال حاضر دارای ۲۴۰۰۰ دانشجوی تمام‌وقت و پاره‌وقت است که در چهار کمپ دانشگاهی، مستقر در بالتیمور، واشنگتن و مریلند و همچنین، دفاتر جانبی این دانشگاه در چین و ایتالیا، مشغول به تحصیل می‌باشند. بررسی اختراعات و فناوری‌های توسعه‌یافته توسط محققین این دانشگاه، فهرست بلند و درخشانی از افتخارات فناورانه را به نمایش می‌گذارد که از آن جمله، می‌توان به اختراع ماده شیرین‌کننده ساخارین در سال ۱۸۷۹ میلادی، ساخت دستکش‌های لاستیکی مخصوص جراحی در سال ۱۸۸۹ میلادی، کشف آنزیم‌های محدودکننده معروف به قیچی بیوشیمیایی و تولد رشته ژنتیک در ادامه این کشف بزرگ در دهه ۱۹۶۰ میلادی و اعزام سفینه به سیاره عطارد در سال ۲۰۰۴ میلادی اشاره نمود. جالب این‌که در سال‌های فعالیت جان هاپکینز، ۲۹ نفر از افراد مرتبط (عضو هیئت‌علمی، همکار، فارغ‌التحصیل و ...)، موفق به اخذ جایزه نوبل شده‌اند که از این تعداد، 16 جایزه نوبل پزشکی، ۴ نوبل فیزیک، ۳ نوبل شیمی، ۳ نوبل اقتصاد، یک نوبل فیزیولوژی و دو جایزه صلح نوبل را می‌توان برشمرد.
یک نکته جالب پیرامون دانشگاه جان هاپکینز، تأکید خاص بر نوآوری و تجاری‌سازی است. دفتر سرمایه‌گذاری فناوری دانشگاه، به دانشجویان و اساتید کمک می‌کند تا یافته‌ها و اختراعات خود را به فناوری‌های تجاری و شرکت‌هایی موفق تبدیل کنند. مثال‌های متعددی از این اختراعات تجاری‌سازی شده وجود دارد که از آن جمله، می‌توان به درمان‌های جدید بیماری سرطان، فناوری تصفیه آب، سیستم‌های سلامت همراه، موتور مافوق صوت و دستگاه شناسایی و جلوگیری از نابینایی ناشی از دیابت اشاره نمود. این دانشگاه، هاب‌های نوآوری متعددی راه‌اندازی نموده و از طریق برنامه‌های شتاب‌دهی و اردوهای کارآفرینی استارت‌آپی، بسیاری از ایده‌های خلاقانه دانشجویان را تحت حمایت خود قرار داده است. انعقاد ۱۱۶ توافقنامه صدور مجوز برای تجاری‌سازی فناوری‌های جدید در سال ۲۰۱۹ میلادی و اخذ پتنت‌های متعدد از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا، شاخصی از فعالیت‌های گسترده تجاری‌سازی دانشگاه جان هاپکینز است. لازم به تأکید است که در این دانشگاه، در حال حاضر چهار مجموعه تخصصی تحت عناوین زیر، به ارائه خدمات نوآوری و تجاری‌سازی مشغول می‌باشند:
- «Johns Hopkins Technology Ventures»: مرکز مدیریت دارایی‌های فکری دانشگاه که به توسعه و تجاری‌سازی اختراعات و فناوری‌های دانشگاهی کمک می‌کند؛
- «FastForward»: مجموعه‌ای از منابع، اعم از آزمایشگاه‌ها و فضاهای مشارکتی برای تشویق همکاری‌های فناورانه و راه‌اندازی شرکت‌های نوپا که به تجاری‌سازی ایده‌های خلاقانه کمک می‌کنند؛
- «Social Innovation Lab»: یک مرکز رشد و شتاب‌دهنده مراحل اولیه استارت‌آپی که توسط دانشجویان جان هاپکینز تأسیس شده و به کارآفرینانی که بر توسعه راهکارهای رفع مشکلات محلی و جهانی متمرکزند، خدمات خود را ارائه می‌کند؛
- «JHU Bootcamp for Technology Entrepreneur»: یک برنامه اختصاصی برای آموزش مبانی کارآفرینی به دانشجویان، اساتید و کارکنان دانشگاه که به آن‌ها در راه‌اندازی کسب‌وکار و ورود به بازار کمک می‌کند.
پتنت؛ ابزاری کارآمد برای تجاری‌سازی اختراعات
تجاری‌سازی اختراعات و نوآوری‌ها، امری پیچیده و پر فراز و نشیب است که طبیعتاً کار را برای یک استاد دانشگاه، یک دانشجو یا یک فارغ‌التحصیل بی‌تجربه و ناآشنا با فضای کسب‌وکار، دشوار می‌سازد. بدیهی است که در چنین شرایطی، دانشگاه‌ها در تلاشند تا اقدامات حمایتی خود را در قالب دفاتر تجاری‌سازی فناوری یا مرکز مالکیت فکری دانشگاه، به صاحبان ایده عرضه نموده و آن‌ها را در رساندن محصول نهایی به بازار یا فروش فناوری به متقاضیان صنعتی یاری دهند. از سوی دیگر، در بسیاری از موارد، دانشگاه‌ها و شرکت‌های زایشی حاصل از آن‌ها، نمی‌توانند همچون شرکت‌های فناور بزرگ و مؤسسات صنعتی، رأساً نسبت به بهره‌برداری از فناوری اقدام نموده و به دلیل محدودیت در قابلیت‌های فناورانه، مهارت‌های مدیریتی و مالی، کانال‌های توزیع و فروش، تیم‌سازی، بازاریابی و ...، ابزار صدور مجوز را جایگزین آن می‌کنند. به عبارت بهتر، استراتژی دانشگاه‌های نوآور برای درآمدزایی و تولید ثروت از نتایج تحقیقات دانشگاهی، بیشتر مبتنی بر ثبت اختراع و اعطای مجوز بهره‌برداری به متقاضیان صنعتی است که در این حالت، دانشگاه به‌عنوان صاحب فناوری، صنایع و شرکت‌های تولیدی به‌عنوان متقاضیان بهره‌برداری و جامعه به‌عنوان مصرف‌کنندگان نهایی، از مزایای نوآوری‌های صورت گرفته در دانشگاه و تجاری‌سازی آن‌ها، بهره‌مند می‌گردند.
بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه جان هاپکینز، نشان می‌دهد که این دانشگاه همچون سایر دانشگاه‌های آمریکایی، بازار آمریکا را در اولویت نخست خود قرار داده است. بنا بر آمار، تعداد درخواست‌های ثبت اختراع دانشگاه جان هاپکینز در سال ۲۰۱۶ میلادی، برابر با ۲۷۳ مورد بوده که پس از یک افزایش نسبی در سال ۲۰۱۷ و رسیدن به ۲۷۹ درخواست، به یک‌باره سیر نزولی یافته و به ۲۰۴ درخواست در سال ۲۰۱۹ رسیده است. این در حالی است که در سال ۲۰۲۰ میلادی، تعداد درخواست‌های ثبت شده در سیستم پتنت آمریکا، مجدداً افزایش یافته و به ۲۷۶ مورد رسیده است. این افزایش، جایگاه دانشگاه را در بین دانشگاه‌های برتر و متقاضیان کلی که به ترتیب در رده‌های ۱۱ و ۲۲۳ در سال ۲۰۱۹ بوده، به رده ۷ و ۱۷۸ در سال ۲۰۲۰ ارتقاء داده است.
از منظر تعداد «US» پتنت‌های گرنت شده نیز، روندی مشابه با درخواست‌های به ثبت رسیده مشاهده می‌شود، به‌طوری که پس از یک صعود نسبی در سال ۲۰۱۷ میلادی (از ۱۷۶ به ۱۸۲ پتنت)، شاهد افت در سال ۲۰۱۸ و سپس روند صعودی مجدد در گواهی‌های اخذ شده هستیم. این دانشگاه در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی، به ترتیب ۱۸۶ و ۲۰۸ گواهی به خود اختصاص داده که این دانشگاه را به ترتیب در رده‌های نهم و ششم دانشگاه‌های برتر و رده‌های ۲۱۹ و ۲۰۵ مالکین گواهی‌های ثبت اختراع در سیستم ثبت اختراع آمریکا قرار داده است.
جدول ۱- فعالیت‌های ثبت اختراع «دانشگاه جان هاپکینز» در سال‌های اخیر
این دانشگاه فناور آمریکایی، اگرچه بازار آمریکا را در صدر استراتژی‌های حفاظتی خود قرار داده، اما نیم‌نگاهی جدی به سایر کشورهای دنیا هم دارد. به‌عنوان مثال، اهمیت بازار کشورهای اروپایی برای این دانشگاه، در آمار اختراعات به ثبت رسیده در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) به‌خوبی مشهود می‌باشد. ۹۳ درخواست ثبت شده جدید در سال ۲۰۲۰ میلادی و اخذ ۳۷ گواهی در این سال، بخشی از فعالیت‌های این دانشگاه برای بازار اروپا را نشان می‌دهد. البته مقایسه این آمار با سال‌های قبل، حاکی از یک روند نزولی در تعداد درخواست‌ها (از ۱۱۲ درخواست در سال ۲۰۱۷ به ۹۳ درخواست در سال ۲۰۲۰) است. در زمینه اخذ گواهی نیز، فراز و نشیب‌هایی مشاهده می‌شود. اما نکته جالب در اینجا است که با وجود افت‌وخیزها، رشد تقریباً دو برابری تعداد گواهی‌های اروپایی از سال ۲۰۱۶ به این‌سو (۱۷ گواهی در سال ۲۰۱۶ و ۳۷ گواهی در سال ۲۰۲۰) رخ داده و این حکایت از روند رو به بهبود کیفیت درخواست‌های به ثبت رسیده دارد.
در ارتباط با فعالیت در پیمان همکاری ثبت اختراع و ثبت درخواست‌های «PCT»، دانشگاه جان هاپکینز از دیرباز از این ابزار کارآمد برای ثبت و حفاظت از نوآوری‌های خود در اقصی نقاط جهان استفاده می‌کند. روند افزایشی تعداد درخواست‌های «PCT» این دانشگاه تا سال ۲۰۱۵ میلادی ادامه داشته است، به‌طوری که پس از ثبت ۷۳ درخواست در سال ۲۰۰۵ (جایگاه ۱۷۴)، به ۸۹ درخواست در سال ۲۰۱۰ (جایگاه ۱۷۵) و ۱۷۰ درخواست در سال ۲۰۱۵ (جایگاه ۱۱۴) رسیده است. این در حالی است که از این سال به بعد، تعداد درخواست‌ها روند معکوس پیدا کرده و به ۸۷ درخواست در سال ۲۰۱۹ (جایگاه ۳۲۹) تنزل یافته است.
یک نکته جالب پیرامون فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه جان هاپکینز، تمرکز بر بازار استرالیا است، به‌طوری که در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۲۴ درخواست در سیستم پتنت این کشور به ثبت رسیده و ۱۱ گواهی ثبت اختراع نیز، اخذ شده است. این موضوع، می‌تواند وسعت و دامنه استراتژی مالکیت فکری این دانشگاه و لزوم توجه به تمامی فرصت‌ها برای درآمدزایی از دارایی‌های فکری را نشان دهد. حضور در رتبه‌بندی دانشگاه‌های برتر (Top Universities) و قرار گرفتن در رده ۲۵ این فهرست و همچنین، معرفی به‌عنوان پانزدهمین دانشگاه نوآور برتر جهان از سوی رویترز، به خوبی موفقیت‌های این استراتژی هوشمندانه و همه‌جانبه را تأیید می‌کند. با توجه به امتیاز تجاری‌سازی این دانشگاه (۵۳/۴) در فهرست رویترز که در مقایسه با میانگین امتیازی ۴۰/۵ در صد دانشگاه نوآور جهان، می‌توان گفت که این دانشگاه توانسته به نحو احسن از فرصت‌های پیش رو استفاده نماید.
گفتنی است که سبد اختراعات دانشگاه جان هاپکینز، مجموعه وسیعی از حوزه‌های فناوری را پوشش می‌دهد که از آن جمله، می‌توان به فناوری‌های پزشکی و دارویی، نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت، مواد شیمیایی و زیست‌فناوری اشاره نمود. بنا بر گزارش رویترز، بیشترین سهم از پتنت‌های این دانشگاه، به حوزه دارو و زیست‌فناوری با ۳۰/۷ درصد اختصاص دارد و پس از آن، کشاورزی، غذا و باغبانی با ۲۲/۲ درصد، تجهیزات پزشکی و سلامت با ۱۷/۳ درصد، مواد شیمیایی با ۹/۴ درصد و نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت با ۹/۳ درصد، در رده‌های بعدی قرار دارند.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ ششم مارس ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
