مقدمه
یافتههای حاصل از گزارش جدید دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، نشان میدهد که نوآوری در فناوریهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم (4IR)، به شکل قابلتوجهی سرعت گرفته است. این مطالعه که با عنوان «پتنت و انقلاب صنعتی چهارم؛ روندهای جهانی فناوری برای اقتصاد مبتنی بر داده» انتشار یافته، مجموعه پتنت فامیلیهای مرتبط با «4IR» را بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی بررسی نموده است. جالب اینجا است که طبق آمار یاد شده، فقط در سال ۲۰۱۸ میلادی، بالغ بر ۴۰۰۰۰ پتنت فامیلی جدید برای این فناوریها به ثبت رسیده (تقریباً ۱۰ درصد از کل فعالیتهای ثبت اختراع در سرتاسر جهان) که بیانگر اهمیت فزاینده آنها در اقتصاد جهانی میباشد.
نوشتار حاضر، به مرور اجمالی گزارش «EPO» پیرامون تحلیل روند نوآوری در فناوریهای مرتبط با انقلاب چهارم صنعتی میپردازد. گفتنی است که این نهاد، پیش از این گزارش دیگری با موضوع انقلاب صنعتی چهارم منتشر نموده بود که در آن، با استناد بر آمار و اطلاعات پتنتهای بازه زمانی سالهای ۱۹۷۸ تا ۲۰۱۶ میلادی، به احتمال وقوع انقلاب صنعتی چهارم، دامنه آن، مجموعه فناوریهای کلیدی این حوزه و اینکه چگونه این فناوریها در یک طیف وسیع از کاربردهای تجاری ادغام شده و فرصتهای نوینی برای نوآوری و ایجاد ارزشافزوده پدید میآورند، میپرداخت.
انقلاب صنعتی چهارم و نقش فزاینده ارتباطات هوشمند
پیشرفتهای فناورانه و تغییر و تحولات بزرگ در حوزه دیجیتال، عصر جدیدی را پیش روی انسان قرار داده است. در این دوره نوظهور که متخصصین آن را «انقلاب صنعتی چهارم» مینامند، اشیای هوشمند (Smart) و متصل (Connected)، در جزء جزء زندگی افراد، از خانه و آشپزخانه گرفته تا کسبوکارهای صنعتی و خدماتی نفوذ نموده و عملاً دادههای اطلاعاتی و دیجیتال، پایه و اساس اقتصاد را تشکیل خواهد داد.
انقلاب صنعتی چهارم، به معنای خودکارسازی و اتوماسیون است. اما این انقلاب، بسیار فراتر از چیزی است که در انقلابهای صنعتی قبلی و متمرکز بر فرآیندهای تولیدی انجام میگرفت. حرکت به سوی کارخانجات کاملاً هوشمند و خودکار در حوزههای مختلف، نظیر خودروهای خودران، شبکههای هوشمند انرژی، مراقبتهای بهداشتی و حتی کشاورزی، نمودی آشکار از این روند نوظهور است.
برای درک بهتر، فناوریهای مرتبط با اشیای هوشمند و متصل (Smart Connected Objects)، شامل اینترنت اشیاء، بزرگ دادهها، «5G» و هوش مصنوعی را در نظر بگیرید که فعالیتهای ثبت اختراع در آنها، با نرخ رشد تقریباً ۲۰ درصدی در حال افزایش است (تقریباً پنج برابر سایر حوزههای فناوری). این مورد را میتوان از منظر تجاریسازی نوآوریهای توسعهیافته هم بررسی نمود. شاید تا دو دهه قبل، کمتر کسی تصور میکرد که در آیندهای نزدیک، استفاده از اینترنت و تجهیزات هوشمند متصل به آن، تا بدین حد توسعه یابد. با این حال، برآوردهای اولیه حاکی از این بود که تا سال ۲۰۱۵ میلادی، بین ۲۶ تا ۳۰ میلیارد دستگاه در خانهها یا محل کار افراد، توسط انواع سنسورها، پردازندهها و نرمافزارهای مختلف، آماده اتصال به «IoT» خواهند شد. طبق آخرین پیشبینیهای صورت گرفته، تا سال ۲۰۲۳ میلادی، بیش از ۲۹ میلیارد دستگاه به شبکههای اینترنتی در سرتاسر جهان متصل میشوند که بیشتر آنها، قادرند اطلاعات را در زمان واقعی تولید نموده و در دسترس کاربران قرار دهند. بدیهی است، هنگامی که این قابلیت با سایر فناوریها، مانند بزرگ دادهها، «5G» و هوش مصنوعی ترکیب میشوند، امکان اتوماسیون کل فرآیندهای تجاری، از جمله کارهای فکری تکرارشونده که قبلاً توسط بشر انجام میگرفت را فراهم میکنند.
انقلاب صنعتی چهارم و سیستم ثبت اختراع
همانطور که اشاره شد، روند بهکارگیری دستگاههای هوشمند و متصل به اینترنت، به شکل قابلتوجهی سرعت یافته و عملاً تمامی جنبههای زندگی شخصی و حرفهای بشر را فرا گرفته است. بر اساس برآوردهای صورت گرفته، سهم اضافی تولید ناخالص داخلی ناشی از فناوریهای دیجیتال در اتحادیه اروپا، تا سال ۲۰۳۰ میلادی از ۲/۲ تریلیون دلار فراتر خواهد رفت. بنا بر اظهارات کمیسیون اروپا، این روند در سال ۲۰۲۰ میلادی، افزایشی ۱۴/۱ درصدی را نسبت به سال ۲۰۱۷ نشان داده است.
اگر این مسئله را از منظر کسبوکار و اقتصاد جهانی بنگریم، نوآورانی را مشاهده میکنیم که در حال شکلدهی به یک اقتصاد داده محور برای سالهای آتی بوده و در مقابل، کسبوکارهایی وجود دارند که به دلیل عدم آمادگی برای مواجهه با این روند و در پی اختلالات ناشی از آن، با مشکل روبرو شده یا حتی از نقشه صنعت ناپدید میشوند. همین موضوع، دفتر ثبت اختراع اروپا را بر آن داشته تا با هدف آگاهیبخشی بیشتر فعالان کسبوکار، روند نوآوریهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم و تغییرات ناشی از این نوآوریها را بر مبنای پتنتهای به ثبت رسیده، مورد بررسی قرار دهد.
در پاسخ به این پرسش که چرا ثبت اختراع بهعنوان شاخص بررسیها مورد استفاده قرار گرفته است، باید گفت که پتنت، یک دارایی ارزشمند برای نوآوران و مخترعین بوده و میتواند به جذب سرمایه کمک نماید، درآمدزایی از طریق موافقتنامههای صدور مجوز را تضمین کرده و حتی انحصار نسبی در بازار را به دنبال داشته باشد. اما مزیت بزرگ سیستم ثبت اختراع، افشای نوآوریها و اختراعات جدید است. در ازای حقوق انحصاری یک گواهی ثبت اختراع، کلیه جزئیات فنی مرتبط با آن منتشر شده و این، میتواند منبعی ارزشمند برای سایر فناوران، شرکتها و سیاستگذاران حوزه علم و فناوری باشد. برای مثال، پایگاه داده رایگان «EPO Espacenet»، شامل بیش از ۱۲۰ میلیون سند ثبت اختراع از سرتاسر جهان و دارای یک ابزار ترجمه ماشینی به ۳۲ زبان است که میتواند اطلاعات پتنت را بهعنوان نشانههای اولیه تحولات فناوری و اقتصاد، در اختیار علاقهمندان قرار دهد. این اطلاعات، نشان میدهد که نوآوری چگونه انقلاب صنعتی چهارم را پیش میبرد!
نکته کلیدی دیگر، استفاده از معیار پتنت فامیلی (IPF) برای درک بهتر نوآوریهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم است. هر پتنت فامیلی، یک اختراع را پوشش داده و شامل پروندههای ثبت اختراعی است که در دفاتر مختلف جهان به ثبت رسیدهاند. در نظر گرفتن این شاخص، به معنای تأکید بر دقت و کیفیت اختراعات میباشد. بدین معنا که تنها اختراعاتی در نظر گرفته میشوند که مخترع یا مالک آنها، ارزش فناورانه و تجاری کافی برای محافظت در سطح بینالمللی را مشاهده نموده و اقدام به ثبت درخواستهای متعدد در کشورها و مناطق مختلف کرده است. بهطور خلاصه، شاخص پتنت فامیلی، یک پروکسی قابلاعتماد برای ارزیابی فعالیتهای ثبت اختراع و کنترلکننده درجه کیفی نوآوریهای پتنت شده میباشد.
یافتههای اصلی گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا
بنا بر تعریف دفتر ثبت اختراع اروپا، اختراعات و فناوریهای انقلاب صنعتی چهارم، به سه بخش اصلی تقسیم میشوند:
- فناوریهای اصلی: شامل سختافزار، نرمافزار و قابلیت اتصال که امکان تبدیل هر شیء را به یک دستگاه هوشمند متصل به اینترنت فراهم میسازد.
- فناوریهای فعال: شامل امنیت، هوش مصنوعی، تعیین موقعیت، منبع تأمین نیرو، سیستمهای سهبعدی و رابطهای کاربری که در ترکیب با اشیاء متصل مورد استفاده قرار میگیرند
- دامنههای کاربرد: شامل خانهها، مقاصد شخصی و سازمانی، زیرساخت و وسایط نقلیه که در آنها، اشیاء میتوانند به صورت بالقوه مورد استفاده قرار گیرند.
بر این اساس، یافتههای کلیدی این مطالعه را میتوان در چند محور دنبال نمود:
۱. طی یک دهه گذشته، نوآوریهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم، شتاب بیشتری گرفته و در سال ۲۰۱۸ میلادی، بیش از ۱۰ درصد از نوآوریهای جهانی را به خود اختصاص داده است.
بررسی دقیق نرخ نوآوری در فناوریهای «4IR»، نشان میدهد که طی یک دهه گذشته (۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی)، متوسط رشد سالیانه ثبت اختراعات نزدیک به ۲۰ درصد بوده که در مقایسه با نرخ رشد ۱۲/۸ درصدی در سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹، افزایش تقریباً دو برابری داشته است. نکته جالبتر اینکه افزایش سالانه پتنت فامیلیهای بینالمللی از سال ۲۰۱۰ میلادی به بعد، برای این دسته از فناوریها تقریباً پنج برابر بیشتر از رشد در سایر زمینههای فناوری بوده است. این آمار، به خوبی رشد شتابان فناوریهای دیجیتال و هوشمندسازی ناشی از دادهها را در دنیای امروز نشان میدهد.
در نمودار زیر، رشد قابلتوجه فناوریهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم در مقایسه با سایر حوزههای فناوری نمایش داده شده است.
شکل ۱- رشد جهانی پتنت فامیلیها در فناوریهای انقلاب صنعتی چهارم و مقایسه آن با سایر حوزههای فناوری
نکته جالبتوجه دیگر پیرامون ثبت اختراعات مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم، روند رشد مشابه همراه با همگرایی فزاینده بین گروههای مختلف فناوریهای مذکور است. در این بین، افزایش فعالیتهای ثبت اختراع، بهویژه با موضوع اتصال (Connectivity) و مدیریت دادهها (Data Management)، بسیار چشمگیر بوده است، بهطوری که فقط در سال ۲۰۱۸ میلادی، به ترتیب ۱۴۰۰۰ و ۱۱۵۰۰ پتنت فامیلی در این دو مورد به ثبت رسیده است. نرخ رشد سالیانه این دو حوزه در بین سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی نیز، به ترتیب برابر با ۲۶/۷ و ۲۲/۵ درصد بوده است.
در گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا، طیف وسیعی از دامنههای کاربردی، تحت تأثیر فناوریهای «4IR» معرفی شدهاند که در بین آنها، صنایع مختلفی از کشاورزی و زیرساخت گرفته تا خدمات هوشمند به چشم میخورد. شایان ذکر است که تنها در سال ۲۰۱۸ میلادی، بیش از ۱۰۰۰۰ پتنت فامیلی با موضوع کالاهای مصرفی هوشمند (انواع پوشیدنی، سرگرمی، اسباببازی و منسوجات) به ثبت رسیده است. در شکل ۲، روند افزایشی پتنت فامیلیها با توجه به حوزه کاربرد به نمایش درآمده است.
شکل ۲- روند افزایشی تعداد پتنت فامیلیها با توجه به حوزه کاربرد (سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی)
۲. با وجود رشد سریع نوآوریهای «4IR» در کره جنوبی و چین، آمریکا همچنان بهعنوان رهبر و پیشگام این فناوریها در جهان محسوب میشود. اروپا علیرغم عملکرد چشمگیر برخی کشورهای کوچک همچون سوئد و سوئیس، در حال از دست دادن جایگاه قبلی خود نسبت به سایر مراکز نوآوری جهانی در انقلاب چهارم صنعتی است!
در گزارش «EPO»، آمریکا با در اختیار گرفتن یک سوم از کل پتنت فامیلیهای ثبت شده در بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، خود را بهعنوان نوآورترین منطقه جهان در ارتباط با فناوریهای انقلاب صنعتی چهارم مطرح نموده است. جالبتر اینکه این پیشگامی، با رشد سریع پتنت فامیلیها در سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی (رشد سالیانه ۱۸/۵ درصدی)، تقویت شده و قدرت این کشور را بیش از پیش به نمایش گذاشته است. اروپا بهعنوان مجموعه ۳۸ کشور عضو سازمان ثبت اختراع اروپا (European Patent Organisation) و همچنین ژاپن، هر کدام با سهم تقریباً ۲۰ درصدی از سال ۲۰۰۰ میلادی به اینسو، دیگر بازیگران کلیدی این حوزه به حساب میآیند.
سهم کره جنوبی و چین در پتنت فامیلیهای ثبت شده، حدود ۱۰ درصد است که شاید مخاطب را به این اشتباه بیندازد که این دو کشور، فاصله قابل توجهی با کشورهای اروپایی یا ژاپن دارند. این در حالی است که چین و کره جنوبی، با قابلیت چشمگیر خود در فناوریهای کلیدی سختافزاری و نرمافزاری، کار خود را از اواخر سال ۲۰۰۰ آغاز نمودند. با این وجود، فعالیتهای نوآورانه این دو کشور، با نرخ رشد بسیار بالایی همراه بوده (به ترتیب، ۳۹/۳ و ۲۵/۲ درصد در هر سال) و اگر همین روند ادامه یابد، به زودی شاهد پیشی گرفتن این کشورها، بهویژه چین از اروپا و ژاپن خواهیم بود.
همانطور که در شکل ۳ مشخص است، در سال ۲۰۱۸ میلادی، آمریکا با ۱۱۹۲۷ پتنت فامیلی در صدر بازیگران برتر ایستاده و اروپا، ژاپن و چین، به ترتیب با ۶۷۷۱، ۶۶۷۹ و ۶۳۰۷ پتنت فامیلی، در ردههای بعدی جای دارند. کره جنوبی هم با ۴۳۷۰ پتنت فامیلی، در جایگاه پنجم قرار دارد.
شکل ۳- روند صعودی پتنت فامیلیهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم از منظر مراکز نوآوری (سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی)
در میان کشورهای اروپایی، آلمان به تنهایی با سهم ۲۹ درصدی از پتنت فامیلیهای اروپایی بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی، صدرنشین بلامنازع بازیگران برتر لقب گرفته است. پس از آلمان، کشورهای انگلیس و فرانسه با تقریباً ۱۰ درصد، در ردههای دوم و سوم جای دارند. جالب اینجا است که بهرغم فعالیتهای نوآورانه این کشورها، متوسط رشد نوآوریهای «4IR» در اروپا، بسیار کمتر از میانگین جهانی یک دهه اخیر (۱۹/۷ درصد) بوده است. جالبتر اینکه عملکرد کشورهای کوچکتر، چشمگیرتر از اقتصادهای قدرتمندی همچون آلمان و انگلیس بوده و برای مثال فنلاند و سوئد طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی، با ۶۵۱ و ۵۲۴ پتنت فامیلی به ازای هر یک میلیون نفر از جمعیت خود، بهرهوری تقریباً یکسانی با کره جنوبی (۵۲۵ پتنت فامیلی به ازای هر یک میلیون جمعیت) نشان دادهاند. طی یک دهه اخیر نیز، سوئد و سوئیس با رشدی برابر با میانگین جهانی و یا حتی بالاتر، عملکردی خیرهکننده در این حوزه داشتهاند که البته به دلیل رشد به نسبت کمتر سایر کشورهای اروپایی، جایگاه دومی اروپا را در معرض تهدید قرار داده است.
شکل ۴- نرخ رشد سالیانه پتنت فامیلیهای مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم در کشورهای منتخب اروپایی (سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی)
۳. روند نوآوری در بین صنایع پیشرو و خوشههای منطقهای، سلطه آمریکا و ظهور کره جنوبی و چین در فضای نوآوری «4IR» را توضیح میدهد.
اگر فعالیتهای نوآورانه در حوزه انقلاب صنعتی چهارم را بر مبنای خوشههای منطقهای و شرکتهای صنعتی تحلیل کنیم، چنین نتیجه میشود که از سال ۲۰۱۰ میلادی، وزن نسبی بازیگران اروپایی و ژاپنی در بین متقاضیان برتر کاهش یافته که با رشد کندتر این دو منطقه هم همخوانی دارد. برای درک بهتر، میتوان فهرست ده متقاضی برتر پتنت فامیلیهای «4IR» را در خلال سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ میلادی و ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی مقایسه نمود. همانطور که در جدول ۱ مشاهده میشود، سهم شرکتهای اروپایی و ژاپنی به وضوح کاهش یافته و عمل جایگاه آنها در بین شرکتهای برتر، متزلزل شده است.
جدول ۱- مقایسه فهرست ده متقاضی برتر طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ میلادی
طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۹ میلادی، سهم متقاضیان برتر، شامل چهار شرکت ژاپنی (سونی، پاناسونیک، «Canon» و هیتاچی)، سه شرکت اروپایی (زیمنس، نوکیا و فیلیپس)، دو شرکت آمریکایی (اپل و مایکروسافت) و یک شرکت کرهای (سامسونگ)، در مجموع برابر با ۱۸/۵ درصد بوده که در دهه بعد، با ریزش سهم شرکتهای اروپایی و ژاپنی، به کلی تغییر یافته است. در فهرست جدید، باز هم سامسونگ در صدر قرار داشته و حتی سهم خود را از ۲/۸ درصد قبلی، به ۵/۲ درصد افزایش داده است. جالبتر اینکه شرکت کرهای «LG»، توانسته به جمع ده متقاضی برتر وارد شده و با ۲/۹ درصد، در رده دوم جای گیرد.
شرکتهای آمریکایی نیز، با افزایش کمی و کیفی مواجه شده و علاوه بر اپل و مایکروسافت، شرکتهای کوآلکام و اینتل را به جمع متقاضیان برتر رساندهاند. در سوی مقابل، سهم متقاضیان اروپایی کم شده و علاوه بر حذف نامهای زیمنس و فیلیپس و تنزل رتبه نوکیا (از پنجم به نهم)، تنها شاهد حضور اریکسون بوده است. افت ژاپن هم به شدت محسوس است و عملاً تنها سونی در جمع ده متقاضی برتر باقی مانده است. چین نیز توانسته خود را به جمع بازیگران برتر رسانده و هوآوی را بهعنوان نماینده خود، در جایگاه پنجم قرار دهد. این ده شرکت برتر، در مجموع ۲۳/۸ درصد از پتنت فامیلیهای به ثبت رسیده را به خود اختصاص دادهاند که در مقایسه با ۱۸/۵ درصد دهه قبلی، تمرکز بیشتر نوآوری بین بازیگران محدودتر را نشان میدهد.
یک نکته کلیدی دیگر در ارتباط با فعالیتهای نوآورانه مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم، تمرکز آنها از نظر جغرافیایی است. اغلب این فعالیتها، در خوشههای منطقهای و بهطور معمول، در محلات بزرگ شهری با اکوسیستم متشکل از مؤسسات تحقیق و توسعه و شرکتهای فناور پیشرو متمرکز میشوند. بیست خوشه برتر شناسایی شده در این مطالعه، موتورهای اصلی عملکرد کشورهای متبوع آنها در نوآوریهای «4IR» را تشکیل میدهند و عملاً بیش از نیمی از پتنت فامیلیها (۵۶/۳ درصد) طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ میلادی، توسط آنها به ثبت رسیده است. در بین این بیست خوشه برتر، سیزده خوشه آسیایی و آمریکایی قرار داشته که با پیشگامی آمریکا و رشد قدرتهای نوظهور کرهای و چینی تطابق دارد. هفت خوشه نیز، در اروپا و خاورمیانه واقع شدهاند که همگی دارای شرکتهای مختلف پیشرو و قابلیتهای تخصصی در حوزه فناوریهای «4IR» میباشند. در جدول ۲، بیست خوشه مذکور و سهم آنها در پتنت فامیلیهای به ثبت رسیده از سال ۲۰۱۰ میلادی به اینسو قابل مشاهده است.
جدول ۲- بیست خوشه برتر فناوریهای انقلاب صنعتی چهارم
همانطور که در جدول مشخص است، دو خوشه اصلی سئول و توکیو، تقریباً ۱۰ درصد از پتنت فامیلیهای حوزه «4IR» را به خود اختصاص داده و خوشه سن خوزه (دره سیلیکون) نیز، با ۶/۸ درصد، در رده سوم جای گرفته است. همچنین، تمامی خوشههای آمریکایی، کرهای و چینی حاضر در ده خوشه برتر، نرخ رشد سالانه حدود ۲۰ درصد را تجربه نموده و حتی خوشه پکن، رکورد ۳۰ درصدی را به ثبت رسانیده است. در مقابل، خوشههای برتر اروپا و ژاپن، رشد متوسط سالیانه ۸ تا ۱۶ درصدی را تجربه کردهاند. علاوه بر این، فعالیتهای نوآورانه در اروپا، بین تعداد خوشههای نسبتاً کوچکتر پراکنده شده که موجب توزیع پتنت فامیلیها بین تعداد بیشتری از کشورهای این منطقه شده است.