مقدمه
واژههایی همچون دانشگاه نوآور یا کارآفرینی دانشگاهی، یادآور مفهومی نسبتاً جدید در ادبیات دانشگاهی و تحقیق و توسعه آکادمیک است. دانشگاههای نسل جدید، علاوه بر وظایف و مسئولیتهای پیشین برای آموزش و پژوهش، خود را موظف به تلاش برای تجاریسازی نتایج تحقیقاتی و ایجاد ارزشافزوده مبتنی بر آنها میدانند. البته، چنین فرآیندی در گذشته هم وجود داشته و دانشگاهها در همکاری با صنایع بزرگ، سعی داشتند تا دانشجویان و اساتید خود را تا حدی به بدنه صنعتی و اقتصادی جامعه پیوند زده و از افتراق بیشتر جامعه دانشگاهی و صنعت جلوگیری کنند. بحث کارآفرینی دانشگاهی را میتوان ادامهای نظامیافته و ساختارمند از همین رویکرد قدیمی دانست که به لطف ابزارهایی همچون مجوز بهرهبرداری از پتنت و درآمدزایی ناشی از آن، به رکنی جداناپذیر از دانشگاههای موفق امروزی مبدل شده است.
فعالیتهای گسترده دانشگاههایی همچون استنفورد، «MIT» و هاروارد در زمینه ثبت اختراع و تجاریسازی فناوری و تلاش بسیاری از دانشگاههای اروپایی برای حرکت در مسیری مشابه، اهمیت این موضوع نزد متولیان دانشگاهها را نشان میدهد. با این وجود، یک نکته بسیار جالب، عملکرد خیرهکننده دانشگاهها در سایر نقاط جهان است. شاید فعالیتهای وسیع انستیتو علوم و فناوریهای پیشرفته کره جنوبی (KIAST)، با توجه به جایگاه این کشور در دنیای فناوری و نوآوری تا حدی پذیرفتنی باشد، اما سرمایهگذاری چشمگیر دانشگاههای عربستانی را نمیتوان اینگونه توجیه کرد!
عربستان بهعنوان یکی از رقبای منطقهای ایران در حوزه علم و فناوری، طی سالهای اخیر سعی نموده تا با حرکت به سمت اقتصاد دانشبنیان و مبتنی بر نوآوریهای پیشرفته، وابستگی خود به نفت را تا حدودی کاهش دهد. در این ایده جاهطلبانه و بزرگ، دانشگاهها بهعنوان یکی از سه ضلع کلیدی مارپیچ سهگانه نوآوری (شامل دولت، صنعت و دانشگاه)، نقشی مهم بر عهده دارد. بررسیها نشان میدهد که دانشگاههای عربستانی، با درک شرایط جدید جهانی و الزامات آن، نوآوری را سرلوحه کارهای خود قرار داده و از همین رو، به شدت از تحقیقات نوآورانه و ایدههای جدید استقبال میکنند. روند روزافزون ثبت و اخذ حقوق مالکیت فکری از سوی این دانشگاهها، بهترین گواه برای این موضوع است. در این نوشتار، از سلسله مقالات دانشگاههای نوآور، دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله (King Abdullah University of Science and Technology-KAUST)، بهعنوان یکی از دانشگاههای پیشگام در نوآوری و از متقاضیان برتر ثبت اختراع را مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار میدهیم. مرور فعالیتهای ثبت اختراع این دانشگاه، کمک میکند تا درک بهتری از نوآوری و کارآفرینی در محیطهای آکادمیک فعلی و نقش کلیدی مالکیت فکری در این زمینه بیابیم.
نوآوری و فناوری در خدمت صلح، پیشرفت و مقابله با افراطگرایی
دانشگاه ملک عبدالله، دانشگاهی خصوصی و نسبتاً نوپا است که رسماً کار خود را در سال ۲۰۰۹ میلادی آغاز نمود. البته مقدمات تأسیس این دانشگاه، از سال ۲۰۰۶ میلادی آماده گردید، زمانی که علی النعیمی (Ali Al-Naimi)، ریاست تیمی از آرامکو (بزرگترین شرکت نفتی عربستان) را بر عهده گرفت تا برنامهریزیهای لازم برای توسعه نهادی آکادمیک را انجام دهند. وی با همکاری ندمی النصر (Nadhmi Al-Nasr)، گروهی از مشاوران خبره از «Washington Advisory Group» را استخدام نموده و در نهایت، ساختار اولیه دانشگاه، شامل چهار مؤسسه تحقیقاتی، برجهای بادی و خورشیدی و ...، در زمینی به مساحت ۱۶/۴ کیلومتر مربع طراحی گردید. عملیات احداث دانشگاه، از اکتبر ۲۰۰۷ آغاز شد و نخستین بورسهای تحصیلی، یک سال بعد به متقاضیان اعطا گردید.
«KAUST»، رسماً در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۲۰۰۹ میلادی افتتاح شد. ملک عبدالله بن عبدالعزیز، در سخنرانی خود در این افتتاحیه اظهار داشت: «این دانشگاه، چراغی برای صلح، امید و سازش خواهد بود و به مردم کشور و جهان، خدمت میکند». وی ابراز امیدواری نمود که مکانهایی همچون «KAUST»، بتوانند پذیرای همه اقشار و طیفهای جامعه عربستان بوده و اولین خط دفاعی در برابر افراطگرایان باشند. این سخنان، به خوبی از اهداف جانبی این پروژه پرده بر میدارد. به عبارت بهتر، در کنار حرکت به سمت اقتصاد دانشبنیان و توسعه نوآوریهای دانشگاهی، یکی از مهمترین اهداف تأسیس دانشگاه ملک عبدالله، مقابله با بنیادگرایی افراطی در عربستان بوده است. بر این اساس، «KAUST» اولین دانشگاه مختلط در این کشور به شمار آمده و مقامات سعودی امیدوارند که این مرکز، بتواند به مدرن شدن جامعه محافظهکار این پادشاهی کمک کند.
در طول یک دهه فعالیت دانشگاه ملک عبدالله، موفقیتهای قابل توجهی به دست آمده و نام این دانشگاه، در زمره نهادهای پیشرو در نوآوری و انجام تحقیقات علمی باکیفیت مطرح شده است. این دانشگاه، در سال ۲۰۱۳ میلادی، در فهرست ۵۰۰ نهاد پژوهشی دارای بیشترین نرخ رشد تحقیق و استنادات علمی قرار گرفت. همچنین در سال ۲۰۱۶ میلادی، «KAUST» رتبه نوزدهم فهرست نیچر (Nature Index Rising Starts) برای سریعترین رشد نتایج تحقیقاتی کیفی را از آن خود نمود. آخرین دستاورد این دانشگاه نوپا، رتبه نهم دانشگاههای جوان (کمتر از ۵۰ سال)، برای خروجیهای تحقیقاتی از سال ۲۰۱۵ میلادی به اینسو است که از سوی نیچر انتشار یافته است.
جالب اینکه دانشگاه ملک عبدالله، در مجاورت پردیس دانشگاهی خود، اقدام به تأسیس یک پارک تحقیقاتی نیز نموده است. این پارک، محل استقرار برخی از بزرگترین بازیگران صنعتی این کشور، از جمله آرامکو (Saudi Aramco)، صنایع شیمیایی داو (Dow Chemical) و «SABIC» است. نکته شایان ذکر دیگر اینکه این دانشگاه، میزبان یکی از سریعترین ابررایانههای آسیا، به نام شاهین (Shaheen) است!
به لطف ۱۰ میلیارد دلار اعطایی به دانشگاه و برنامهریزیهای دقیق صورت گرفته، در همان سال ۲۰۰۹ میلادی، ۴۰۰ دانشجو از بیش از ۶۰ کشور جهان پذیرش شده و شروع به تحصیل در این دانشگاه نمودند. بنا بر آخرین آمار، هماکنون ۱۸۵ عضو هیئتعلمی در این دانشگاه به آموزش و تحقیق مشغول بوده و با توجه به نرخ دانشجو به استاد نسبتاً پایین (۷)، مکانی بسیار مناسب برای علاقهمندان به علم و فناوری محسوب میشود. ۸۰ درصد از دانشجویان این دانشگاه، در مقطع تحصیلات تکمیلی به تحصیل مشغول بوده و حتی در برخی منابع، سهم قریب به هفتاد درصدی برای دانشجویان خارجی این دانشگاه اعلام شده است. این سهم قابل ذکر، در کنار حضور تعداد زیادی از محققین خارجی در بین اعضای هیئتعلمی، نشان میدهد که ارتباطات بینالمللی و مشارکت در تحقیق و توسعه جهانی، از اهداف استراتژیک «KAUST» به شمار میآید. گفتنی است که این دانشگاه، تاکنون ۲۵۰۰ دانشآموخته به اکوسیستم علم و فناوری ملی و بینالمللی تحویل داده که بسیاری از آنها، موفقیتهای چشمگیری در صنعت، نوآوری، آموزش و تحقیقات بر جای گذاشتهاند.
دانشگاه ملک عبدالله از زاویه ثبت اختراع
دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله، نوآوری را بهعنوان یک فرایند کامل از ایده تا تجاریسازی در نظر گرفته و از همین رو، تحقیقات دانشگاهی آن، صرفاً به یک مطالعه درون دانشکدهای و یا انتشار یک مقاله ختم نمیشود. محققین و دانشجویان این دانشگاه تشویق میشوند تا ایدهها و نتایج تحقیقاتی خود را توسعه داده و پس از حفاظت از این اختراعات ارزنده، آنها را در مسیر تجاریسازی و عرضه به بازار قرار دهند. در این مسیر، مدیریت فناوری بهعنوان فرآیند انتقال نتایج تحقیقات از آزمایشگاه به بازار و افزودن ارزش تجاری از طریق هوش بازار، تجزیهوتحلیل داراییهای فکری، مطالعات فنی و همکاری با صنعت، در صدر اولویتها قرار دارد. در هر مرحله از این فرآیند، دانشگاه و مراکز مختلف آن، از مخترعین پشتیبانی نموده و به آنها کمک میکنند تا در صورت تمایل، استارتآپهایی برای توسعه و تجاریسازی ایدههای خود شکل دهند.
در میان حلقههای مختلف حمایت از مخترعین و نوآوران دانشگاهی، حفاظت از اختراعات و نوآوریها، یکی از مهمترین موارد بوده و مسئولین دانشگاه ملک عبدالله، این مورد را به خوبی تحقق بخشیدهاند. انتقال فناوری به صنعت و بهرهبرداری از مزایای تجاریسازی ایدههای تحقیقاتی، در گروی حفاظت مناسب از اختراعات و بهکارگیری هوشمندانه ابزار صدور مجوز است. همین مورد، باعث شده تا این دانشگاه، بازارهای بینالمللی، از جمله آمریکا و اروپا را هدف قرار داده و به آنها توجه ویژهای داشته باشد.
در سال ۲۰۲۰ میلادی، دانشگاه ملک عبدالله موفق به ثبت ۱۴۳ پتنت در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا شده است. جالب اینکه در سال ۲۰۱۷ میلادی، نام این دانشگاه نوآور عربستانی، برای اولین بار در فهرست ۱۰۰۰ متقاضی برتر ثبت اختراع در آمریکا پدیدار شد. روند درخواستهای این دانشگاه (به ترتیب، ۴۸، ۱۰۱ و ۱۱۶ درخواست در سالهای ۲۰۱۷، ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی)، اوجگیری قابلتوجه و برنامهریزیهای دقیق صورت گرفته برای ثبت اختراع در آمریکا را به تصویر میکشد. در واقع، از همان بدو تأسیس دانشگاه ملک عبدالله، تحقیقات باکیفیت، نوآوری و ثبت اختراع، در اولویتهای سیاستگذاری آن بوده است. با این وجود، از آنجا که دانشگاه در سال ۲۰۰۹ میلادی تأسیس شده، چند سالی زمان نیاز داشت تا تحقیقات اولیه به نتیجه رسیده و فعالیتهای ثبت اختراع آغاز گردد.
با یک تأخیر سه ساله که ناشی از فرایند ارزیابی درخواستهای ثبت اختراع در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا میباشد، خودنمایی دانشگاه ملک عبدالله در میان دریافتکنندگان گواهیهای ثبت اختراع از این مرکز نیز دیده میشود. این دانشگاه از سال ۲۰۱۹ میلادی، با ۷۱ گواهی ثبت اختراع، در میان فهرست ۱۰۰۰ دارنده برتر پتنتهای آمریکایی قرار گرفته است. اخذ ۸۸ گواهی در سال ۲۰۲۰ میلادی نیز، حکایت از روند صعودی این دانشگاه دارد. نکته جالب توجه دیگر که در مقایسه آمار درخواستها و گواهیهای این دانشگاه به چشم میآید، کیفیت درخواستهای ارائه شده بوده که با نسبت قابل توجهی به اخذ گواهی منتهی شدهاند.
جدول ۱- تعداد درخواستها و گواهیهای ثبت اختراع دانشگاه ملک عبدالله
این روند افزایشی در ارتباط با پتنتهای اروپایی دانشگاه ملک عبدالله هم به چشم میخورد، بهطوری که تعداد درخواستهای این دانشگاه در دفتر ثبت اختراع اروپا، از ۳۰ مورد در سال ۲۰۱۶ میلادی، به ۶۷ مورد در سال ۲۰۲۰ (رشد ۱۲۳ درصدی) رسیده است. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به اخذ ۳۴ گواهی ثبت اختراع از «EPO» شده است.
لازم به تأکید است که «KAUST» هم مشابه با دیگر دانشگاههای نوآور جهان، توجه به بازارهای بینالمللی را در دستور کار خود قرار داده و از همین رو، از ابزار به شدت کارآمد پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) استفاده میکند. ثبت یک پتنت در چند کشور مختلف، مستلزم صرف زمان و هزینه قابلتوجهی است. همچنین رویههای متفاوت و ابهامات زبانی در کشورهای مختلف، پیچیدگیهای مرتبط با فرایند ثبت اختراع در کشورهای متعدد را چند برابر میکند. در واکنش به این چالشهای چندگانه، متقاضیان میتوانند با ثبت یک درخواست «PCT»، فرایند ثبت اختراع در چندین دفتر مختلف را آغاز نموده و یک مهلت زمانی خوبی نیز به دست آورند. مطابق با آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، دانشگاه ملک عبدالله، در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به ثبت ۹۷ درخواست «PCT» شده است. فارغ از افت و خیز فعالیتهای این دانشگاه، افزایش چشمگیر نسبت به سالهای ابتدایی فعالیت آن (ثبت تنها ۱۵ درخواست در سال ۲۰۱۲ میلادی)، نشان میدهد که «KAUST» به دنبال مطرح نمودن خود بهعنوان یک نوآور پیشگام در مقیاس جهانی است.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ هفتم آوریل سال ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وبسایتهای «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال بهروزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.