یکی از شاخص‌های اصلی برآورد توسعه و رشد نوآوری در هر کشور، میزان ثبت اختراعات است. بر همین اساس سهم زنان در اختراعات، به‌عنوان شاخصی در توازن جنسیتی در این حوزه قلمداد می‌شود. نتایج تحقیقات جهانی نشان داده است که نسبت جهانی زنان به مردان مخترع به‌طور متوسط حدود ۱۴ درصد است (به طور متوسط در جهان در مقابل هر ۶ مخترع مرد، ۱ مخترع زن وجود دارد).
برای یافتن سهم زنان مخترع در ایران، به بررسی تقاضانامه‌های اختراعاتی که در سامانه الکترونیکی کانون پتنت پرداختیم که برای کسب حمایت از ثبت اختراع در خارج از کشور در این پورتال به ثبت رسیده بودند. نتایج این بررسی که بر روی بیش از ۲۰۰۰ پرونده موجود انجام شد نشان داد که نسبت زنان مخترع در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) نسبت به متوسط جهانی، رقمی بالاتر است؛ نسبت زنان مخترع به مردان مخترع در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) حدود ۲۴ درصد است. به عبارتی دیگر، در برابر هر ۴ مرد مخترع یک زن مخترع در یاران فعال است که در مقایسه با نسبت جهانی ۶ به ۱ رقمی قابل‌ملاحظه است.
از دیگر شاخص‌های قابل‌توجه در این بررسی، بالاتر بودن میزان مشارکت مخترعین خانم نسبت به متوسط جهانی، با هر مدل از مشارکت، در پرونده‌های ثبت اختراع بوده است (نسبت به مقیاس جهانی). میزان همکاری مخترعین زن ایران (جامعه آماری کانون پتنت) در مدلهای تک-مخترع (اختراع حاصل کار یک مخترع که آن مخترع هم خانم باشد) و جه در قالب تیمی با همکاری مخترعین آقا (خانم-آقا)، یا همکاری با تیمی از مخترعین خانم (همه-خانم) از نسبت‌های جهانی بالاتر است. به‌عنوان‌مثال، در حالیکه نسبت جهانی همکاری مخترعین خانم با یکدیگر (تیم‌های همه-خانم)، ۰/۲۸٪ است، این نسبت در ایران ۲/۲٪ است. به عبارتی در ۲/۲٪ پرونده‌های ثبت‌شده، تمام تیم مخترعین را خانم‌ها تشکیل داده‌اند.
علاوه بر این، نتایج این بررسی نشان می‌دهد که درصد موفقیت پرونده‌هایی با مخترع خانم، چه در مرحله بررسی توسط کانون و چه در مراحل داوری در ادارات ثبت اختراع خارجی، به نسبت تعداد پرونده‌ها، رقمی بالاتر است.
این نتایج بیانگر آن است که با فراهم‌تر شدن شرایط فعالیت بانوان در این زمینه، می‌توان گام‌های مستحکم‌تری برای اعتلا و بالندگی کشور با در خدمت گرفتنن نوآوری برداشت.
نسبت زنان مخترع به مردان مخترع در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) حدود ۲۴ درصد است. به عبارت دیگر، در ایران (جامع آماری کانون پتنت) به ازای هر ۴ مرد مخترع یک زن مخترع وجود دارد که رقمی قابل‌ملاحظه در مقایسه با نسبت جهانی ۶ به ۱ است.
سهم زنان در دنیای اختراعات
در خصوص بررسی سهم زنان در اختراعات، تحقیقات مختلفی در دنیا انجام‌شده است. یکی از کامل‌ترین گزارش‌ها در این خصوص، توسط اداره ثبت اختراع انگلستان (UKIPO) انجام شده که در سال ۲۰۱۶ انتشار یافت و نسخه ویرایش شده آن نیز در سال ۲۰۱۹ ارائه‌شده است.
نتایج تحقیق فوق نشان می‌دهد که حتی در کشورهای پیشرو درزمینه ثبت اختراع، نظیر کشور فرانسه که زنان حضور نسبتاً پررنگی در پرونده‌های ثبت اختراع دارند، حدود ۱۷٪ از پرونده‌ای اختراع توسط خانم‌ها به ثبت رسیده است (یک مخترع زن در برای پنج مخترع مرد). لازم به ذکر است که در گزارش قبلی همین تحقیق که مربوط به بررسی پرونده‌های ثبت اختراع در سال های بین ۱۹۹۸ تا سال ۲۰۱۴ در جهان است، نسبت مخترعین زن به کل مخترعین از ۶/۸ درصد به ۱۲/۷ رسیده بود (به ازای هر هفت مرد مخترع، یک مخترع زن). بااین‌حال، در گزارش دوم که پرونده‌های سال‌های ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۱۷ موردبررسی قرارگرفته بود، این نسبت با کمی افزایش به رقم ۱۴٪ (متوسط جهانی یک مخترع زن در برابر ۶ مخترع مرد) رسیده است. اگرچه این مقدار رشد علی‌رغم فعالیت‌های سازمان‌یافته هنوز کافی نیست ولی حاکی از فعالیت‌های برنامهریزی شده در جهت برقراری توازن جنسیتی است.
بااین‌وجود هنوز اختراعات کشور ما، به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های لازم برای اتصال به پایگاه‌های بینالمللی، قابل‌جست‌وجو در پایگاه‌های داده جهانی نیست؛ لذا دستیابی به اختراعات ایران و به دنبال آن تفکیک مخترعین بر اساس جنسیت، از طریق جست‌وجوی متداول در این پایگاهها هنوز از امکان‌پذیر نیست.
نسبت زنان مخترع به مردان مخترع در ایران
برای محاسبه نسبت زنان مخترع به مردان، تعداد زنان و مردان هر پرونده به تفکیک سال مشخص شدند. نسبت زنان به مردان مخترع را در پرونده تقاضاهای به ثبت رسیده در کانون پتنت (به‌عنوان جامعه آماری از جامعه مخترعین ایران)، با جمع اعداد حاصله و تقسیم آن به کل مخترعین، به دست آمد.
نتیجه این محاسبات نشان داد که نسبت زنان به مردان مخترع، رقم ۲۴ درصد است. به عبارتی می‌توان گفت که در ایران و بر اساس اطلاعات استخراج‌شده از جامعه آماری کانون پتنت ایران، به ازای هر ۴ تا ۵ مرد مخترع مرد، یک مخترع زن وجود دارد.
آنچه دراین برآورد قابل‌توجه است این است که علی‌رغم پایین بودن این نسبت، در مقایسه با متوسط آمار جهانی مندرج در بررسی UKIPO، این نسبت بالاتر است. بر اساس گزارش UKIPO، این رقم، به‌طور متوسط در جهان حدود ۱۴٪ است و حتی در کشورهای پیشرو، نظیر فرانسه و آمریکا و آلمان، نسبت زنان به مردان مخترع، حتی به نسبت ۲۰٪ هم نمی‌رسد (۱۷٪). مقایسه نسبت تعداد زنان مخترع به مردان مخترع در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) و جهان در شکل ۳ نشان داده‌شده است.
همان‌گونه که در این شکل (شکل ۳) مشاهده می‌شود، نسبت متوسط مخترعین زن در جهان حدود ۱۴ درصد است، این نسبت در ایران (جامعه آماری کانون پتنت ایران)، به حدود ۲۴ درصد می‌رسد. به‌عبارت‌دیگر، درحالی‌که به‌طور متوسط در جهان، به ازای هر ۶ تا ۷ مخترع مرد، ۱ مخترع زن وجود دارد، این نسبت در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) به این صورت است که در برابر هر ۴ تا ۵ مرد مخترع حدود ۱ مخترع زن وجود دارد! (این نسبت به رقم یک‌به‌چهار نزدیک‌تر است)
شکل ۳: مقایسه نسبت زنان مخترع به مردان مخترع در جهان و ایران (محدود به جامعه آماری کانون پتنت)
نوع مشارکت زنان مخترع در پرونده‌های ثبت اختراع
ممکن است در اینجا این سؤال در ذهن شما شکل‌گرفته باشد که چه درصدی از این تقاضانامهها (تقاضانامه بررسی پرونده در کانون پتنت جهت کسب حمایت ثبت اختراع در خارج از کشور)، مخترعین خانم و آقا به‌طور مشترک در ایجاد اختراع نقش داشته‌اند؟ در چه تعداد از این پرونده‌ها، همگی مخترعین آقا بوده‌اند؟ چه تعداد از آن‌ها فقط یک مخترع داشته که آن مخترع نیز خانم بوده است؟ و چه تعداد حاصل کار تیمی بوده است که تمام تیم از مخترعین خانم تشکیل‌شده است؟
مقایسه نتایج بررسی پرونده‌های ثبت شده در کانون پتنت، با متوسط آمار جهانی و حتی آمار کشورهای پیشرو در ثبت اختراع نیز بسیار قابل‌تأمل است. این مقایسه در شکل ۶ نمایش داده شده است. این شکل نشان می‌دهد علاوه بر اینکه نسبت مشارکت زنان در پرونده‌های ثبت اختراع از میانگین جهانی بالاتر است، به‌طوری‌که متوسط نسبت مشارکت زنان در پرونده‌های ثبت اختراع در دنیا و حتی در کشورهای پیشرفته، رقم ۲۴٪ است، این نسبت در ایران (جامعه‌ی آماری کانون پتنت)، دراین‌بین، انواع مشارکت زنان در پرونده‌های ثبت اختراع نیز به نسبت مقیاس‌های جهانی به میزان مشخصی بالاتر (حدود ۳۷٪) است.
شکل ۶: مقایسه نوع مشارکت زنان مخترع در اختراعات، ایران (جامعه آماری کانون پتنت) و جهان
نسخه ی کامل این گزارش را در فایل الصاق شده به انتهای این متن بخوانید
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
هدف ثبت اختراعات، توسعه نوآوری در جوامع است. هرچه تعداد افراد نوآور در جامعه بیشتر شود، حرکت جوامع به سمت رشد نوآوری و توسعه اقتصاد نوآوری محور، افزایش می‌یابد. زنان نیمی از جمعیت دنیا را تشکیل می‌دهند ولی آیا زنان با همین نسبت ۵۰٪ در توسعه و رشد نوآوری نقش‌آفرینی مستقیمی دارند؟
نتایج تحقیقات بیانگر این است که نسبت زنان مخترع هنوز با ۵۰٪ مفروض فاصله‌ی زیادی دارد. برای آگاهی به سهم مشارکت زنان مخترع در اختراعات ایران، پرونده‌های تقاضاهای ثبت اختراع در خارج از کشور که در سامانه الکترونیکی کانون پتنت ایران به ثبت رسیده بود، به‌عنوان یک جامعه آماری و نمونه‌ای از کل جامعه مخترعین، موردبررسی قرار گرفتند. نتایج بررسی‌ها نشان داد که علی‌رغم پایین بودن توازن جنسیتی در ایران نسبت به نسبت مناسب مفروض (۵۰٪)؛ اما نسبت پرونده‌ها با مخترعین زن در این بررسی به میزان قابل‌توجهی بالاتر از متوسط جهانی و حتی بالاتر از آمار کشورهای پیشرو درزمینه ثبت اختراعات است. به این صورت که درحالی‌که به‌طور متوسط در دنیا، درصد زنان مخترع در پرونده‌های ثبت اختراع حدود ۱۴٪ است و در کشورهای پیشرو هم این رقم به ۱۸٪ نمی‌رسد، این نسبت در ایران (جامعه آماری کانون پتنت) ۲۴٪ است.
این یافته نشان می‌دهد که زنان ایران، علی‌رغم برخی محدودیت‌ها، در عرصه‌ی اختراعات همچون سایر زمینه‌ها فعالیت چشمگیر و قابلیت ملاحظه‌ای دارند که درخور توجه و ارزشمند است. بااین‌وجود، با فراهم آوردن شرایط بیشتر فعالیت بانوان در عرصه‌های نوآوری و تحقیقات، می‌توان سبب شکوفایی بیش‌ازپیش توانمندی این بخش نسبتاً خاموش جامعه، در جهت اعتلا و بالندگی کشور گام برداشت.
