مقدمه
حفاظت حداکثری از اختراعات، کمک به انتشار و ترویج نوآوری در جوامع و همچنین قابلیت مبادله و درآمدزایی از طریق ابزار صدور مجوز، ثبت اختراع را به یک گزینه همه فن حریف مبدل ساخته که هم منافع صاحبان ایده و فناوری و هم منافع جامعه را تأمین می‌کند. همین مسئله، خیل عظیمی از پژوهشگران و مخترعین فردی را در کنار دانشگاه‌ها و شرکت‌های مختلف، بر آن داشته تا بسته به محدوده جغرافیایی مد نظر، برای حفاظت از فناوری‌ها و دستاوردهای خود اقدام نمایند. در این میان، بازار جذاب کشورهای اروپایی، ارتباط بسیار نزدیک اعضا در قالب اتحادیه اروپا، جمعیت قابل‌توجه، تقاضا برای محصولات و فناوری‌های روز دنیا و در نهایت برخورداری از سیستم‌های قدرتمند مالکیت فکری، اروپا را به مقصدی مهم برای بسیاری از شرکت‌های فناور بزرگ و کوچک مبدل نموده است. در همین راستا، دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO)، به‌عنوان یکی از دفاتر معتبر ثبت اختراع در جهان، سالانه با خیل عظیمی از درخواست‌های جدید روبرو می‌شود. این نهاد، همه‌ساله گزارشی از روند درخواست‌های ارسالی، سهم کشورهای مختلف، برترین متقاضیان ثبت اختراع در سیستم پتنت اروپا و حوزه‌های فناوری مورد توجه مخترعین و فناوران منتشر می‌سازد که در این نوشتار، مروری اجمالی بر آخرین گزارش عملکردی آن در خصوص سال ۲۰۲۰ میلادی خواهیم داشت.
ثبت اختراعات اروپایی در سال ۲۰۲۰ میلادی
بر اساس گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا، در سال ۲۰۲۰ میلادی، بالغ بر ۱۸۰ هزار درخواست جدید در این نهاد به ثبت رسیده است. این آمار، نسبت به سال ۲۰۱۹ میلادی که بیش از ۱۸۱ هزار درخواست ثبت اختراع توسط متقاضیان مختلف به «EPO» ارائه شده بود، کاهش ۰/۷ درصدی را نشان می‌دهد. در مقایسه با روند رو به رشد سالهای قبل، شاید این افت نسبی را بتوان به اپیدمی کووید-۱۹ و اثرات منفی آن بر اقتصاد و سرمایه‌گذاری‌های تحقیق و توسعه‌ای نسبت داد. شکل ۱، روند درخواست‌های ثبت اختراع اروپایی و سهم متقاضیان برتر را طی سالهای اخیر نشان می‌دهد.
شکل ۱- روند تغییرات درخواست‌های ثبت اختراع اروپایی و سهم متقاضیان برتر طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ میلادی
همانطور که در شکل ۱ مشهود است، قریب به نیمی از درخواست‌های به ثبت رسیده در سال ۲۰۲۰ میلادی (۴۵ در صد)، به مخترعین و فناوران اروپایی (با پیشگامی آلمان، فرانسه و سوئیس) اختصاص داشته و متقاضیان آمریکایی (۲۵ درصد)، ژاپنی (۱۲ درصد)، چینی (۷ درصد) و کره جنوبی (۵ درصد) در رده‌های بعدی جای دارند. این آمار و ارقام، دقیقاً مشابه با سال ۲۰۱۹ میلادی بوده و بیانگر این مطلب است که ترکیب جغرافیایی متقاضیان ثبت اختراع در اروپا، تغییر فاحشی نداشته است.
سهم بیش از ۵۰ درصدی مخترعین و شرکت‌های فناور غیراروپایی (حدود ۸۱ هزار درخواست متقاضیان عضو «EPO» در مقابل نزدیک به ۹۹ هزار درخواست متقاضیان غیر عضو «EPO»)، اثبات می‌کند که بازار اروپا از جذابیت فراوانی برای فناوران و نوآوران سرتاسر جهان برخوردار بوده و عملاً بسیاری از کسب‌وکارهای بزرگ و حتی دانشگاه‌ها و استارت‌آپ‌ها، سعی دارند تا با استفاده از چتر حفاظتی سیستم پتنت، محصولات نوآورانه خود را به بازار اروپا عرضه نمایند. شکل ۲، سهم کشورهای مختلف از درخواست‌های ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۲۰ میلادی را نشان می‌دهد.
شکل ۲- سهم کشورهای مختلف از درخواست‌های ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۲۰ میلادی
همانطور که از شکل ۲ مشخص است، اگر آمار کشورهای اروپایی را به تفکیک در نظر بگیریم، متقاضیان آمریکایی با بیش از ۴۴ هزار درخواست، بیشترین سهم (۲۵ درصد) را در میان متقاضیان ثبت اختراع در اروپا از آن خود نموده‌اند. پس از آمریکا، متقاضیان آلمانی با حدود ۲۶ هزار درخواست و سهمی ۱۴ درصدی و ژاپنی‌ها با ۲۱ هزار درخواست و سهم ۱۲ درصدی، در رده‌های بعدی بیشترین درخواست ثبت اختراع در «EPO» قرار دارند.
نکته جالب این‌که کشورهای آمریکا، آلمان و ژاپن، با وجود قرار گرفتن در صدر متقاضیان برتر، هر سه با کاهش تعداد درخواست‌ها در سال ۲۰۲۰ مواجه بوده‌اند. این در حالی است که متقاضیان چینی و کره‌ای، به ترتیب با افزایش ۹/۹ و ۹/۲ درصدی، بیشترین افزایش را در بین ده کشور برتر تجربه نموده‌اند. افت چشمگیر تعداد درخواست‌های هلند (۸/۲ درصد) و انگلیس (۶/۸ درصد) نیز، از دیگر نکات جالب‌توجهی است که در میان ده کشور برتر متقاضی ثبت اختراع در «EPO» به چشم می‌آید. شکل ۳، این ده کشور برتر در سال ۲۰۲۰ میلادی را به همراه میزان تغییرات آن‌ها نسبت به سال قبل نشان می‌دهد.
شکل ۳- ده متقاضی برتر پتنت‌های اروپایی در سال ۲۰۲۰ میلادی
یکی از شاخص‌های جالب گزارش «EPO»، «تعداد درخواست ثبت اختراع به ازای یک میلیون نفر» است که با توجه به در نظر گرفتن ویژگی‌های جمعیتی، برتری آشکاری نسبت به مقایسه صرف تعداد درخواست‌های ثبت اختراع برای برآورد توانمندی‌های فناورانه و نرخ نوآوری کشورهای مختلف دارد. بر اساس شاخص مذکور، سوئیس با امتیاز «۹۶۵/۹»، در صدر قرار داشته و سوئد و دانمارک، به ترتیب با امتیازات «۴۳۴/۲» و «۴۰۹/۶»، در رده‌های بعدی جای دارند. آلمان به‌عنوان پیشگام کشورهای اروپایی، در رده ششم و آمریکا نیز در رده نازل چهاردهم ایستاده‌اند!
گواهی‌های ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۲۰ میلادی
در خصوص روند تغییرات گواهی‌های ثبت اختراع هم باید گفت که افت نسبی فعالیت‌های دفتر ثبت اختراع اروپا در سال ۲۰۲۰ میلادی که در نتیجه اپیدمی کرونا رخ داد، موجب شد تا به‌رغم روند رو به رشد و به شدت صعودی سالهای گذشته، تعداد پتنت‌های گرنت شده در این سال کاهش یابد. بنا بر گزارش این نهاد، تعداد گواهی‌های صادر شده در سال ۲۰۲۰ میلادی، در حدود ۱۳۴ هزار مورد بوده که در مقایسه با سال ۲۰۱۹، کاهشی ۳ درصدی را تجربه نموده است. شکل ۴، روند تغییرات گواهی‌های اروپایی صادر شده و سهم متقاضیان برتر را طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد.
شکل ۴- روند تغییرات گواهی‌های اروپایی صادر شده و سهم متقاضیان برتر طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ میلادی
جالب اینجا است که به لطف رکوردهای شگفت‌انگیز اعطای گواهی ثبت اختراع طی سالهای قبل، از جمله رشد ۴۰/۲ درصدی در سال ۲۰۱۶ و ۲۰/۸ درصدی در سال ۲۰۱۸، علیرغم کاهش رخ داده در سال ۲۰۲۰، باز هم آمار تعداد گواهی‌های ثبت اختراع در رده دوم برترین رکوردهای «EPO» در سالهای اخیر قرار دارد. کاهش ۹/۸ درصدی گواهی‌های ثبت اختراع ژاپنی‌ها و افزایش ۱۰/۲ درصدی گواهی‌های ثبت اختراع چینی‌ها نسبت به سال ۲۰۱۹ میلادی، از دیگر نکات قابل توجه می‌باشد. در این بین، «EPO» با سهم ۴۴ درصدی، آمریکا با سهمی ۲۶ درصدی، ژاپن با سهم ۱۵ درصدی و چین و کره هم هر کدام با سهمی ۵ درصدی، عملکرد به نسبت مشابه با مالکیت درخواست‌های ثبت اختراع را از آن خود نموده‌اند. جدول ۱، عملکرد ده کشور برتر از منظر تعداد درخواست و گواهی‌ها را در سال ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد.
جدول ۱- ده کشور برتر دارنده گواهی ثبت اختراع اروپا در سال ۲۰۲۰ میلادی
متقاضیان برتر ثبت اختراع در اروپا
متقاضیان ثبت اختراع، در طیف‌های وسیعی از مخترعین فردی، شرکت‌های فناور، نهادهای دولتی و حتی دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی قرار می‌گیرند. شاید در نگاه نخست، همه این متقاضیان را بتوان گروهی از صاحبان ایده دانست که با نگاهی متفاوت به مسائل پیرامون خود، راهکارهایی بدیع و خلاقانه خلق نموده که سعی در تجاری‌سازی آن‌ها دارند. با این حال، در دل این گروه‌ها، می‌توان خوشه‌های کاملاً متمایزی یافت که هر یک از آن‌ها، از استراتژی‌ها و سیاست‌های مختلفی برای حفاظت از دارایی‌های نامشهود و تجاری‌سازی آن‌ها استفاده می‌کنند. اهداف یک دانشگاه یا مؤسسه تحقیقاتی برای ثبت یک اختراع، کاملاً متفاوت از یک شرکت بزرگ صنعتی است. دانشگاه در پی اخذ گواهی و صدور مجوز بوده و در مقابل، شرکت صنعتی در صدد آن است که از محصولات آتی خود محافظت نموده و محدودیت‌هایی در فعالیت‌های تحقیق و توسعه‌ای رقیبش ایجاد نماید. از سوی دیگر، یک شرکت استارت‌آپی را نمی‌توان با یک بنگاه اقتصادی توانمند و ساختاریافته مقایسه نمود. ثبت اختراع برای یک استارت‌آپ، شاید به منزله مهر تأییدی بر امکان‌پذیری فناوری و کمک به جذب سرمایه تلقی شود، چیزی که شاید در شرکت‌های بزرگ، اصلاً معنا و مفهومی ندارد. این نکته در گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا مورد توجه قرار گرفته و متقاضیان ثبت اختراع، از منظر نوع و ماهیت فعالیت‌هایشان آنالیز شده‌اند.
بر این اساس، شرکت‌های بزرگ با سهم ۷۴ درصدی از درخواست‌های ثبت اختراع در سال ۲۰۲۰ میلادی (افزایش ۲ درصدی در مقایسه با سال ۲۰۱۹)، بیشترین مشارکت را به نمایش گذاشته و شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs) و مخترعین فردی هم با ۲۱ درصد (۳ درصد بیشتر از سال ۲۰۱۹)، در رده دوم جای گرفته‌اند. دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی عمومی هم با سهم ۵ درصدی، در رده سوم جای دارند. کاهش ۵ درصدی مشارکت دانشگاه‌ها نسبت به سال ۲۰۱۹ میلادی، نکته‌ای است که می‌تواند به دلایل مختلفی همچون تعطیلی بسیاری از فعالیت‌های تحقیقاتی دانشگاه‌ها در نتیجه شیوع کرونا باشد.
اگر مسئولیت تجاری‌سازی فناوری‌های جدید و راهکارهای نوآورانه را عمدتاً بر عهده شرکت‌های بزرگ قرار دهیم، تحلیل داده‌های ثبت اختراع، می‌تواند اطلاعات منحصربه‌فردی از استراتژی‌های کسب‌وکار، اولویت‌های فناورانه و اهداف توسعه‌ای شرکت‌های برتر ارائه نماید. از آنجاکه بسیاری از شرکت‌های کوچک و استارت‌آپی و همین‌طور اغلب دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، اقدام به اعطای مجوز بهره‌برداری از اختراعات پتنت شده خود به صنایع بزرگ می‌کنند، عملاً می‌توان سهم شرکت‌های بزرگ را به بیش از ۹۰ درصد تعمیم داد.
بنا بر گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا، سامسونگ در سال ۲۰۲۰ میلادی با ۳۲۷۶ درخواست جدید، هوآوی را پشت سر گذاشته و در صدر فهرست متقاضیان برتر قرار گرفته است. هوآوی با ۳۱۱۳ درخواست در رده دوم جای گرفته و «LG» نیز، با ۲۹۰۹ درخواست، در رده سوم قرار دارد. نکته جالب، ادامه روند نزولی شرکت آلمانی زیمنس است، به‌طوری که پس از واگذاری مقام نخست به هوآوی در سال ۲۰۱۹ و قرار گرفتن در رده پنجم، در سال ۲۰۲۰ نیز به این روند ادامه داده و در رده ششم متقاضیان برتر قرار گرفته است. کوآلکام، اریکسون، رابرت بوش، سونی، رویال فیلیپز و «BASF»، دیگر بازیگران حاضر در بین ده متقاضی برتر ثبت اختراع را تشکیل می‌دهند. خروج یونایتد تکنولوژی (United Technologies) از فهرست ۲۵ متقاضی برتر از دیگر نکات جالب این گزارش محسوب می‌شود، شرکتی که در سال ۲۰۱۹ با ۲۸۱۳ درخواست، جایگاه چهارم فهرست و جایگاه برترین شرکت آمریکایی را در اختیار داشت. شکل ۵، فهرست متقاضیان برتر ثبت درخواست در دفتر ثبت اختراع اروپا را نشان می‌دهد.
شکل ۵- شرکت‌های برتر دارای درخواست ثبت اختراع اروپایی در سال ۲۰۲۰
در مجموع، ۱۰ شرکت اروپایی، ۸ شرکت آمریکایی، ۳ شرکت ژاپنی، ۲ شرکت کره‌ای و ۲ شرکت چینی، فهرست ۲۵ متقاضی برتر ثبت اختراع در «EPO» در سال ۲۰۲۰ را تشکیل می‌دهند. در کنار کم تعداد بودن شرکت‌های چینی (هوآوی و OPPO) و کره‌ای (سامسونگ و LG)، کاهش تعداد نماینده‌های ژاپن از ۵ شرکت به ۳ شرکت، باعث شده تا اکثریت مطلق در اختیار اروپا و آمریکا قرار گیرد. البته، باید توجه داشت که با وجود این برتری کمی، شرکت‌های چینی و کره‌ای در وضعیت بسیار مطلوبی بوده و رده‌های اول تا سوم را به خود اختصاص داده‌اند!
شاخص‌های کیفی در دفتر ثبت اختراع اروپا
بخشی از گزارش جدید دفتر ثبت اختراع اروپا، به فرآیند ارزیابی و صدور گواهی‌ها در این دفتر پرداخته است. این نهاد، معتقد است که بخشی جدایی‌ناپذیر از کیفیت، ارائه خدمات جستجوی پتنت، ارزیابی درخواست و سایر رویه‌های مرتبط با صدور گواهی در زمان کوتاه‌تر است . از همین رو، در گزارش عملکرد جدید خود، به بررسی و تحلیل وضعیت در سال ۲۰۲۰ و مقایسه آن با سال ۲۰۱۹ پرداخته است.
این شاخص‌ها، در پنج حوزه، شامل بازه زمانی جستجوها، بازه زمانی ارزیابی‌ها، مدت‌زمان دریافت اعتراضات (Opposition) تا تصمیم‌گیری پیرامون آن‌ها، درصد جستجوی‌های بین‌المللی انجام گرفته در زمان مقرر (مرتبط با درخواست‌های PCT) و میانگین زمانی اولین اقدام ارزیاب برای تصمیم‌گیری یا اعطای گرنت (First Action) بررسی شده است.
در خصوص میانگین زمانی جستجوها، عدد محاسبه شده در سال ۲۰۲۰ میلادی، برابر با ۴/۳ ماه ذکر شده که در مقایسه با ۴/۱ ماه سال ۲۰۱۹، کمی افزایش یافته است. در مقابل، میانگین زمان ارزیابی از ۲۶/۱ ماه، به ۲۳/۷ کاهش یافته که نشان‌دهنده افزایش کیفی فرآیند ارزیابی‌ها است. این موضوع، در ارتباط با اعتراضات و مخالفت‌های استاندارد هم به چشم می‌خورد و با کاهش تقریباً ۲ ماهه (از ۱۷/۵ ماه در سال ۲۰۱۹ به ۱۵/۴ در سال ۲۰۲۰) همراه بوده است. نرخ جستجوی‌های بین‌المللی مرتبط با درخواست‌های «PCT» نیز، از ۹۶/۸ درصد به ۹۸/۴ درصد افزایش یافته که باز هم بیانگر بهبود کیفی فرآیندهای «EPO» در سال ۲۰۲۰ است. در نهایت، میانگین زمانی نخستین اقدام ارزیاب‌های «EPO»، از ۲/۶ ماه، به ۲/۵ ماه کاهش یافته است.
در مجموع، به نظر می‌رسد که دفتر ثبت اختراع اروپا، توانسته در سال ۲۰۲۰ میلادی، با مشکلات و محدودیت‌های ناشی از کووید-۱۹ سازگار شده و حتی در بسیاری از المان‌های فرآیند ارزیابی، ارتقاء کیفی را تجربه نماید.
