مقدمه
یکی از حلقههای مفقوده در زنجیره توسعه و تجاریسازی ایدههای نوآورانه و تبدیل آنها به ثروت، زیرساختهای مطلوب مالکیت فکری است. این امر، تنها در حفاظت ناکافی و سیستمهای «IP» ضعیف خلاصه نمیشود؛ بلکه بخش عمدهای از آن، به دلیل ناآگاهی محققین و مخترعین پیرامون لزوم حفاظت از داراییهای فکری و مزایا و منافع مرتبط با آنها است. از همین رو، از همان بدو تأسیس کانون پتنت ایران، فعالیتهای آموزشی و ترویجی بهعنوان یکی از رسالتهای اصلی این نهاد تعریف شده است.
این فعالیتها که با هدف افزایش آگاهی عمومی پیرامون مالکیت فکری و مزایای آن صورت میگیرد، از سال ۱۳۹۷ و آغاز به کار آکادمی کانون پتنت ایران، شتاب بیشتری به خود گرفت. این نهاد، بهعنوان هسته آموزشی کانون پتنت، وظیفه شناسایی نیازهای مخاطبان این حوزه و تهیه محتواهای متناسب با نیازشان را بر عهده داشته و با طراحی دورههای آموزشی کاربردی، تدوین سرفصلهای مناسب، شناسایی اساتید باتجربه و تهیه و تدوین منابع و محتوای پشتیبان برای دورههای آموزشی، زمینههای افزایش آگاهی عمومی و تخصصی پیرامون موضوع مالکیت فکری را فراهم میکند. فعالیتهای آکادمی کانون پتنت ایران، در سال ۱۳۹۹ و بهرغم شیوع اپیدمی کووید-۱۹، با قدرت ادامه یافت. در این نوشتار، مروری اجمالی بر عملکرد این واحد داشته و مهمترین اقدامات صورت گرفته را معرفی میکنیم.
۱) نگاهی به عملکرد دو ساله آکادمی
از بدو پیدایش آکادمی کانون پتنت ایران، دامنه فعالیتهای آن، هم از منظر کمی و هم کیفی، با گسترش قابل توجهی همراه بوده است. این نهاد، در سال ۹۸ موفق به برگزاری ۵۷ دوره آموزشی شده بود که با افزایش ۱۱۶ درصدی، در سال ۹۹ به ۱۲۳ مورد رسید. از منظر تعداد مخاطبین نیز، در حالی که در سال ۹۸، در مجموع کارگاههای حضوری و غیرحضوری، ۱۵۱۷ نفر از شانزده شهر ایران حضور داشتند، این آمار در سال ۹۹، به ۶۳۵۰ نفر رسیده که حاکی از یک افزایش ۳۱۹ درصدی میباشد. شکل ۱، نمایی کلی از عملکرد آکادمی را طی این دو سال نشان میدهد.
شکل ۱- نگاهی به دورههای آموزشی برگزار شده در سالهای ۹۸ و ۹۹
همانطور که در شکل ۱ نشان داده شده، افزایش بیش از دو برابری تعداد رویدادها و همچنین صعود بیش از ۴ برابری تعداد مخاطبین، نفر ساعت آموزشی ارائه شده در سال ۹۹ را به ۱۵۹۷۰ نفر/ ساعت رسانیده است.
۲) آموزش از راه دور
شکل ۲، مقایسه کلی تعداد کارگاههای حضوری و غیرحضوری برگزار شده طی دو سال گذشته را به تصویر کشیده است. بر اساس اطلاعات ارائه شده، تمرکز فعالیتهای آکادمی کانون پتنت ایران در سال ۹۹، از دورههای آموزشی حضوری، به سمت برگزاری وبینارهای غیرحضوری تغییر یافته است. برای درک بهتر، این نکته را در نظر بگیرید که سهم دورههای غیرحضوری برگزار شده در سال ۹۸، برابر با ۱۴ درصد بوده (۸ دوره غیرحضوری در مقابل ۴۹ دوره حضوری) که در سال گذشته، طی تغییری بنیادین و چشمگیر، به ۹۴ درصد رسیده است (۱۱۶ وبینار در مقابل تنها ۷ کارگاه حضوری).
شکل ۲- سهم وبینارهای آموزشی در سالهای ۹۸ و ۹۹
این تغییر رویکرد را میتوان از دو منظر بررسی نمود. از یکسو، تجربه برگزاری وبینارهای آموزشی در سال ۹۸ و بازخورد مطلوب ناشی از آن، متولیان آکادمی را بر آن داشت تا با پررنگتر نمودن اینگونه اقدامات، امکان حضور آسان و بیواسطه علاقهمندان از اقصی نقاط کشور را در دورههای آموزشی کانون فراهم آورند. از سوی دیگر، الزامات و محدودیتهای ناشی از اپیدمی کووید-۱۹ در سال گذشته، موجب شد تا روند حرکت به سوی دورههای آموزشی غیرحضوری تسریع شده و عملاً بخش عمدهای از فعالیتهای آکادمی کانون پتنت ایران، به برگزاری دورههای آنلاین و غیرحضوری تخصیص یافت.
۳) آکادمی در جایگاه برگزارکننده یا همکار
مجموعه دورههای آموزشی آکادمی کانون پتنت ایران، طیف وسیعی از موضوعات عمومی و تخصصی در حوزه مالکیت فکری را در بر میگیرد. فارغ از نوع برگزاری دورهها، شامل دورههای حضوری و غیرحضوری، آکادمی در بخش اعظم این دورهها، خود به عنوان برگزارکننده نیز ایفای نقش مینماید. در میان ۱۲۳ رویداد برگزار شده در سال ۹۹، در ۸۲ مورد از آنها، آکادمی بهعنوان مجری و برگزارکننده نیز ایفای نقش نموده که حکایت از سهم ۶۷ درصدی دارد. شکل ۳، رویدادهای برگزار شده در سال ۹۹ را از منظر نقش آکادمی کانون پتنت ایران در آنها نشان میدهد.
شکل ۳- نقش آکادمی کانون پتنت ایران در رویدادهای برگزار شده
تقویمهای آموزشی کانون که هر فصل منتظر میشوند، مجموعاً با ۴۱ مورد، وبینارهای وزارت بهداشت با ۳۶ مورد و همچنین رویداد چرخ با ۵ وبینار، رویدادهای برگزار شده توسط آکادمی کانون را در بر میگیرند.
۴) عناوین و برنامههای متنوع، جدید و مخاطبمحور
آکادمی کانون پتنت ایران، همواره سعی داشته تا محتوای آموزشی و ترویجی خود را به صورت کاربردی و کاملاً مبتنی بر نیاز مخاطبین ارائه نماید. این استراتژی که میتواند در قالب کلیدواژه «آموزش مخاطب محور» توصیف شود، سرفصل دورههای آموزشی سال ۹۹ آکادمی را با تنوع قابلتوجهی همراه نمود. این عناوین جدید، در قالب برنامههای متنوع کانون قرار گرفته که با توجه به درخواست مخاطبین، بازخوردهای آنها در رویدادهای مختلف و احساس نیاز موجود در جامعه، برنامهریزی و برگزار میشوند. در همین راستا، در حالی که در سال ۹۸، برنامههای نوآورانهای همچون «سهشنبههای با طعم مالکیت فکری» و «مدرسه زمستانه مالکیت فکری» راهاندازی شد، در سال ۹۹ هم این قبیل اقدامات خلاقانه ادامه یافت که در ذیل، به برخی از آنها اشاره شده است.
الف) سهشنبههای با طعم مالکیت فکری
همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، آکادمی از سال ۹۸ و با هدف تمرکززدایی از برگزاری صرف دورههای آموزشی در شهرهای بزرگ، دسترسی قشرهای گستردهتر به دورهها و همچنین حرکت در راستای دیجیتالی شدن، ارائه دورههای آموزشی غیرحضوری را در دستور کار خود قرار داد. این استراتژی که محدودیتهای جغرافیایی را تا حد زیادی رفع میکند، در سال ۹۹ نیز ادامه یافت و حتی با توجه به پروتکلهای بهداشتی مرتبط با کووید-۱۹، بخش عمدهای از فعالیتهای آکادمی را در بر گرفت. در واقع، از مجموع ۴۱ رویداد برنامهریزی شده در تقویمهای آموزشی آکادمی، تنها یک مورد رویداد حضوری بوده و از ۴۰ وبینار دیگر نیز، ۳۷ مورد مربوط به برنامه سهشنبههای با طعم مالکیت فکری بود.
از نکات ویژه در خصوص رویدادهای ۹۹ سهشنبههای با طعم مالکیت فکری، تنوع موضوعی قابلتوجه آنها میباشد. در حالی که آکادمی کانون، در وهله اول مسئولیت آموزش در حوزه ثبت اختراع و ترویج برای ثبت اختراع خارجی را بر عهده دارد، اما ورود به حوزههایی همچون اطلاعات پتنت، جستجوی پتنت و تحلیل پتنت نیز در برنامههای آکادمی گنجانده شده بود. با این همه، آکادمی در راستای ارزش نهادن به کسبوکارها برای حفاظت همهجانبه از داراییهای فکری مختلف و نه تنها اختراعات، حوزههای مختلف مالکیت فکری، همچون اسرار تجاری، طراحیهای صنعتی، علائم تجاری و نشانهای جغرافیایی را نیز به حوزههای آموزشی خود اضافه نمود.
شکل ۴- عناوین وبینارهای سهشنبههای با طعم مالکیت فکری و تعداد تکرار هر یک از آنها در سال ۹۹
ب) رویداد چرخ
پژوهش، بهعنوان یکی از آیتمهای مهم در جایگاه کشورها از منظر نوآوری و اقتصاد دانشبنیان، نیازمند توجهی جدی است. در ایران نیز با توجه به پتانسیل بسیار بالای کشور از منظر نیروهای متخصص و فنی، تحقیقات و پژوهشهای قابلتوجهی از سوی دانشگاهیان و حتی بنگاههای اقتصادی صورت میگیرد. با این وجود، مالکیت فکری بهعنوان یک رکن مهم در این مسیر، کمتر جدی گرفته میشود. دانشگاهیان ما، در میان خیل عظیم اطلاعات موجود در پتنتها، بهخوبی جستجو نکرده و بههمین دلیل، در بسیاری مواقع برای ایجاد یک کاری که پیشتر در نقاط دیگر جهان انجام شده است، مجبور به انجام تحقیقات بنیادین و شروع از نقطه صفر میشوند. آکادمی با درک این چالش بزرگ و به مناسبت هفته پژوهش، رویداد چرخ را در سال ۹۹ برگزار نمود.
رویداد چرخ، شامل یک سلسله وبینارهای آموزشی و ترویجی بود که به و با تأکید بر استفاده از سیستم پتنت برای ارتقاء و انجام پژوهشهای کاربردی، در آذرماه برگزار گردید. در این رویداد، پنج وبینار با عناوین جذاب «مالکیت فکری، بودن یا نبودن، مسئله این است»، «آیا پتنت ابزار مناسبی برای حفاظت از ایده من است؟»، «هنر نگارش شرح اختراع»، «چرا چرخ را از اول اختراع کنیم؟» و «جنگ اول به از صلح آخر»، جهت آشنایی هر چه بیشتر مخاطبین و علاقهمندان با مزایا و چگونگی ثبت اختراع ارائه شد.
شکل ۵- وبینارهای رویداد چرخ
۵) همکاری تنگاتنگ با نهادهای مختلف
همکاری با نهادهای آموزشی، تحقیقاتی و صنعتی، یکی از موضوعات کلیدی در توسعه فعالیتهای آکادمی کانون پتنت ایران محسوب میشود که در سال ۹۹ هم، با قدرت هر چه تمامتر ادامه یافت. نتیجه این رویکرد، برگزاری وبینارهای متعدد در دانشگاههای مختلف و همکاری با نهادهایی همچون وزارت بهداشت، وزارت علوم، دادگستری، اتاق بازرگانی، صندوق نوآوری و شکوفایی و رویداد کارنو بود که در شکل ۶، نمایی کلی از آن نشان داده شده است.
شکل ۶- تعداد رویدادهای برگزار شده با همکاری نهادهای مختلف
در زیر، بخشی از این همکاریها به تفصیل معرفی میشوند.
الف) مجموعه وبینارهای وزارت بهداشت:
یکی از اقدامات جالبتوجه کانون در سال ۹۹، برگزاری سلسله وبینارهای مالکیت فکری برای اعضای هیئتعلمی، دانشجویان و پژوهشگران وزارت بهداشت بود. این وبینارها، در سه دوره زمانی (تیر، مرداد و شهریور ۹۹) و در راستای تفاهمنامه منعقد شده با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کشور برگزار گردید. هر یک از این دورهها، شامل ده عنوان آموزشی درج شده در شکل ۴ و دو عنوان ترویجی «معرفی کانون پتنت ایران و خدمات آن» و «نحوه ثبت درخواست در پرتال کانون پتنت ایران» بود. بنا بر آمار آکادمی پتنت، مجموعاً ۴۲۳۷ نفر در وبینارهای مذکور ثبتنام نموده که از این تعداد، ۲۶۰۳ نفر در آنها حضور یافته و با مبانی اولیه پتنت و چگونگی حفاظت از اختراعات و دستاوردهای فنی آشنا شدند. عناوین وبینارهای ارائه شده و تعداد ثبتنامکنندگان و حاضرین در این وبینارها، در شکل ۷ ارائه شده است.
شکل ۷- تعداد ثبتنامکنندگان و حاضرین در وبینارهای وزارت بهداشت
ب) همکاری با وزارت علوم و دانشگاه آزاد:
دانشگاههای ایران نیز با توجه به تغییر مسیر به سمت دانشگاه نسل سوم یا کارآفرین، با پتانسیلهای فناورانه قابل توجهی همراه شدهاند که لزوم حفاظت از داراییهای فکری را برای آنها الزامی میسازد. به این منظور، کانون حمایتهای ویژهای برای دانشگاهها داشته و علاوه بر راهاندازی دفاتر همکار در این مراکز، از برگزاری دورههای آموزشی مقدماتی و پیشرفته مالکیت فکری در آنها نیز حمایت مینماید. در این راستا، علاوه بر ۳ وبینار یاد شده در شکل ۶ که با همکاری وزارت علوم برگزار گردیده، بخش زیادی از ۳۱ وبینار قرارگرفته در بخش سایر رویدادها نیز، مربوط به همکاری با دانشگاهها و مراکزی همچون پارکهای علمی و تحقیقاتی بوده است.
برگزاری وبینار آشنایی با پتنت و شرایط احراز آن در دانشگاه تهران، آموزش مقدمات ثبت اختراع در دانشگاه آزاد اسلامی زنجان و همچنین وبینار مقدمات نگارش پتنت ویژه کارشناسان پارکهای علم و فناوری، نمونهای از همکاریهای آکادمی با دانشگاههای دولتی و آزاد و همچنین پارکها و شهرکهای علمی و تحقیقاتی است.
ج) همکاری با وزارت دادگستری:
آکادمی کانون پتنت ایران در سال ۹۹، دو کارگاه آموزشی حضوری با همکاری دادگستری برگزار نمود. یکی از این موارد، کارگاه آموزش جامع ثبت اختراع بوده که به همت دفتر برنامهریزی، هماهنگی و حمایت از حقوق مالکیت صنعتی، دانش سنتی و منابع ژنتیک وزارت دادگستری و با همکاری کانون پتنت ایران برگزار گردید. در این کارگاه سه روزه، مدیران و کارکنان معاونت حقوق مالکیت فکری وزارت دادگستری و همچنین نمایندگان ۹ دستگاه عضو شورای سیاستگذاری ملی و هماهنگی دستگاههای اجرایی در زمینه مالکیت فکری حضور داشتند. این کارگاه، بر مبانی ثبت اختراع، آسیبشناسی نظام ثبت اختراع در ایران، شرایط ثبت اختراع با تمرکز بر قوانین و مقررات موجود درحوزه حمایت از مالکیت صنعتی، تنظیم تقاضانامه ثبت اختراع، توصیف، ادعانامه و شیوه جستجوی اطلاعات پتنتها تمرکز داشت.
د) همکاری با صندوق نوآوری و شکوفایی:
صندوق نوآوری و شکوفایی، دورهای سهروزه تحت عنوان «کمپ مالکیت فکری تا تجاریسازی اختراعات»، در مورخ ۲۴ لغایت ۲۶ خردادماه سال ۹۹ برگزار نمود. در این دوره، آموزشهایی در خصوص انواع مختلف مالکیت فکری، اعم از کپیرایت، علائم تجاری و ... مد نظر قرار داشت. از آنجاکه کانون پتنت ایران به عنوان متولی ثبت اختراع خارجی در کشور، یک نهاد متخصص در حوزه ثبت اختراع قلمداد میشود، لذا از آکادمی کانون درخواست شد که در طراحی و اجرای این دوره، در کنار صندوق قرار داشته باشد. هدف از این کمپ، ایجاد فرصتی مناسب برای شرکتهای دانشبنیان و سایر علاقهمندان به حوزه مالکیت فکری، برای آشنایی با مفاهیم اولیه این حوزه و نقش پتنت در حفاظت از فناوریهای نوآورانه و تجاریسازی آنها بود.
این دوره، با تمرکز بر افراد فعال در شرکتهای کوچک و متوسط، خصوصاً شرکتهای دانشبنیان، در تلاش بود تا آنها را با مفاهیم حوزه مالکیت فکری آشنا نماید. لزوم مدیریت داراییهای فکری، شرایط حفاظت، معرفی پایگاههای جستجو، استراتژیهای جستجو، مسیر ملی حفاظت از اختراعات، پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، حفاظت از اختراعات در اداره ثبت اختراعات آمریکا (USPTO) و دعاوی حقوقی، از مهمترین سرفصلهای این کمپ بود. گفتنی است که امکان حضور به صورت مجازی و آنلاین نیز در این کمپ فراهم گردید.
ه) سایر همکاریها:
اتاق بازرگانی، بهعنوان نهادی واسط و در ارتباط با صادرکنندگان کشور، یکی از مخاطبین آکادمی کانون پتنت ایران به عنوان نهاد حامی ثبت اختراع خارجی میباشد. در واقع، با توجه به اهمیت بالای مالکیت فکری در جوامع مختلف و قوانین سفت و سخت مبارزه با نقض داراییهای فکری در کشورهای توسعه یافته، صادرکنندگان نیاز دارند تا با اصول اولیه این حوزه آشنا شده و حتی اگر محصولی فناورانه یا برندی منحصربهفرد دارند، برای ثبت و حفاظت از آن اقدام نمایند. در همین راستا، آکادمی با همکاری اتاق بازرگانی، در سال ۹۹ دو وبینار به این منظور برگزار نمود.
علاوه بر این، آکادمی کانون، ارتباط تنگاتنگی با اکوسیستم کارآفرینی و رویدادهای فعال در این حوزه دارد. مثال بارز این موضوع، برگزاری پنج وبینار آموزشی مالکیت فکری با رویداد کارنو است که در ادامه همکاریهای سال قبل با این برنامه ادامه یافت. همچنین، آکادمی با همکاری بنیاد مصطفی، یک وبینار با زبان انگلیسی و عنوان «Intellectual property con&pros in Health sector» نیز برگزار نمود.