مقدمه
رمز موفقیت در دنیای به شدت رقابتی فعلی، نوآوری است. فرقی نمی‌کند که شما مدیر یک شرکت بزرگ صنعتی، یک استارت‌آپ کوچک و یا حتی یک دانشگاه یا مؤسسه تحقیقاتی باشید، آنچه برتری شما در مقایسه با رقبا و دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده را تضمین می‌کند، تأکید بر خلاقیت و نوآوری است.
شاید این جملات برای یک کسب‌وکار تولیدی یا خدماتی، به سادگی قابل بررسی و اثبات باشد، اما برای دانشگاه‌ها و محیط‌های آکادمیک چطور؟ آیا آموزش و پژوهش به‌عنوان کارکردهای اصلی یک دانشگاه، تحت تأثیر نوآوری است؟ بررسی عملکرد دانشگاه‌های موفق، نشان می‌دهد که بازیگران اکوسیستم نوآوری، در کنار فراهم نمودن فضای مناسب برای «آموزش» و «تحقیق»، «کارآفرینی و نوآوری» را هم به کارکردهای خود افزوده و ایجاد ارزش‌افزوده ناشی از تحقیقات بنیادین و کاربردی را به شکل جدی دنبال می‌کنند. در این میان، موفقیت در کارآفرینی دانشگاهی، منوط به حفاظت مناسب از اختراعات و نوآوری‌های صورت گرفته بوده و از همین رو، دانشگاه‌ها به بازیگران فعال سیستم پتنت مبدل شده‌اند. جالب اینجا است که ثبت و اخذ حقوق مالکیت فکری و به‌طور خاص حقوق انحصاری پتنت، نه تنها به حفاظت از اختراعات کمک می‌کند، بلکه امکان درآمدزایی از طریق صدور مجوزهای بهره‌برداری از پتنت را فراهم ساخته و در نتیجه، پتنت را می‌توان شاخصی مطلوب برای ارزیابی کارآفرینی و نوآوری دانشگاهی دانست.
در این نوشتار از سلسله مقالات دانشگاه‌های نوآور، دانشگاه چینی چینهوا (Tsinghua) که بعضاً با عنوان تسینگ‌هوا نیز شناخته می‌شود، به‌عنوان یکی از متقاضیان برتر ثبت اختراع، مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گیرد. مرور فعالیت‌های ثبت اختراع این دانشگاه، کمک می‌کند تا درک بهتری از نوآوری و کارآفرینی در محیط‌های آکادمیک داشته و نقش کلیدی مالکیت فکری در این زمینه را بهتر دریابیم.
نوآوری و فناوری برای رفاه بیشتر چین و توسعه جهانی
دانشگاه چینهوا، در شمال غربی پکن و در محل باغ‌های سلسله شاهنشاهی «Qing» واقع شده است. این دانشگاه، در سال ۱۹۱۱ میلادی تأسیس شده و از این منظر، دانشگاهی قدیمی به حساب می‌آید. نام ابتدایی دانشگاه، کالج سلطنتی «Tsing Hua» بود که در سال ۹۱۱۲، با حذف عنوان سلطنتی، به کالج «Tsing Hua» تغییر یافت و از سال ۱۹۲۸، دانشگاه ملی «Tsing Hua» نامیده شد. به دنبال هجوم ژاپنی‌ها به چین در سال ۱۹۳۷ میلادی، دانشگاه «Tsing Hua»، دانشگاه ملی پکن و دانشگاه «Nankai» با هم ادغام شده و «Lin-shih-ta-hsueh» را تشکیل دادند که در سال ۱۹۳۸، به دانشگاه ملی جنوب غربی تغییر نام داد. این دانشگاه در سال ۱۹۴۶ میلادی و پس از خاتمه جنگ، به مکان قبلی خود در پکن منتقل شد.
تغییر و تحولات دانشگاهی در چین را می‌توان امتدادی از تغییر سیاست‌های دولتمردان چینی دانست. پس از گشوده شدن درب‌های این کشور در سال ۱۹۷۸، دانشگاه چینهوا هم با سرعتی چشمگیر، به یک دانشگاه تحقیقاتی جامع تبدیل شد. در حال حاضر، این دانشگاه دارای ۲۱ دانشکده و ۵۹ دپارتمان آموزشی در حوزه‌های مختلف، از جمله علوم، مهندسی، علوم انسانی، حقوق، پزشکی، تاریخ، فلسفه، اقتصاد، مدیریت، آموزش و هنر است.
این دانشگاه، با شعار «انضباط شخصی و تعهد اجتماعی» و تأکید بر این جمله مشهور که «اقدامات، بلندتر از کلمات صحبت می‌کنند»، رفاه جامعه چین و توسعه جهانی را هدف قرار داده است. بنا بر اعلام وب‌سایت رسمی دانشگاه، هم‌اکنون بالغ بر ۵۳ هزار دانشجو و ۳۶۴۱ عضو هیئت‌علمی به فعالیت در چینهوا مشغول هستند. همچنین در این دانشگاه، بیش از ۲۵۰۰ محقق دوره پسادکتری، به امر توسعه فناوری‌های جدید و پژوهش‌های کاربردی و بنیادین اهتمام دارند. مجموع موارد فوق‌الذکر، چینهوا را به یک مخزن بزرگ از استعدادهای تحصیلی و شغلی مبدل ساخته است.
از مشهورترین دانشجویان و فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، می‌توان به رئیس‌جمهور فعلی این کشور (شی جین پینگ) و رئیس‌جمهور سابق (هو جینتائو) آن اشاره نمود. جالب است بدانید که با توجه به تحصیل بسیاری از سیاستمداران ارشد چینی در این دانشگاه و نقش کلیدی در شکل‌گیری سیاست‌های توسعه‌ای آتی، وب‌سایت فوربس از چینهوا، به‌عنوان «کارخانه برق چین» یاد نموده است. البته این دانشگاه را نباید به دستاوردهای سیاسی و مکانی برای رشد و تحصیل دولتمردان چینی محدود نمود. چینهوا، میزبان برخی محققین و دانشمندان برجسته جهان بوده که از آن جمله، می‌توان به یانگ چن نینگ (Yang Chen Ning)، برنده جایزه نوبل اشاره نمود. علاوه بر این، بسیاری از میلیاردرها و کارآفرینان موفق چینی، از جمله سان هونگبین (Sun Hongbin)، ژیانگ بین (Jiang Bin) و ژانگ زتیان (Zhang Zetian) هم در این دانشگاه تحصیل نموده‌اند.
مالکیت فکری و ثبت اختراع
تصور عمومی بر این است که ثبت اختراع، برای شرکت‌های فناور صنعتی مزایای بیشتری داشته و عملاً تنها مشتری این سیستم، مخترعین فردی یا شرکت‌های صنعتی می‌باشند. این در حالی است که بر اساس آمار و ارقام موجود، استارت‌آپ‌های تازه تأسیس، دانشگاه‌ها و حتی برخی مراکز و ارگان‌های دولتی هم، در زمره متقاضیان ثبت اختراع قرار دارند. هر یک از این گروه‌ها، بنا به دلایل خاص خود، به سراغ ثبت اختراع رفته و این رویکرد، بیانگر چندوجهی بودن سیستم پتنت و کارکردهای متعدد آن می‌باشد. برای مثال، استارت‌آپ‌ها با داشتن گواهی ثبت اختراع، می‌توانند توجه سرمایه‌گذاران را به خود جلب نموده و فرایند تأمین مالی موفق‌تری را تجربه کنند. در مقابل، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی، به دلیل محدودیت در ورود مستقیم به فاز بهره‌برداری از فناوری پتنت شده، صدور مجوز را هدف قرار داده و آن را به ابزاری برای درآمدزایی از یافته‌های تحقیقاتی خود مبدل می‌کنند. از این منظر، پتنت یک ابزار بسیار کارآمد برای تجاری‌سازی فناوری‌های دانشگاهی است که هم دانشگاه‌ها و متقاضیان صنعتی صدور مجوز را منتفع نموده و هم جامعه را با دسترسی به فناوری‌های تجاری جدید، تحت تأثیر قرار می‌دهد.
دانشگاه چینهوا نیز، همانند سایر دانشگاه‌های نوآور و موفق جهان، ثبت پتنت و محافظت از اختراعات و نوآوری‌های خود را در صدر اولویت‌هایش قرار داده است. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۹۹ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا به ثبت رسانیده و موفق به دریافت ۱۹۲ گواهی جدید شده است. بر این اساس، دانشگاه چینهوا به ترتیب در رده‌های دهم و هشتم دانشگاه‌های برتر جهان، از نظر تعداد درخواست‌های ثبت شده و تعداد گواهی‌های صادر شده قرار دارد. جدول ۱، تعداد درخواست‌ها و گواهی‌های ثبت اختراع این دانشگاه طی در آمریکا را ارائه می‌کند.
جدول ۱- تعداد درخواست‌ها و گواهی‌های ثبت اختراع دانشگاه چینهوا طی سال‌های اخیر
همانطور که در جدول ۱ ارائه شده، روند پنج ساله ثبت درخواست و اخذ گواهی این دانشگاه، نشان می‌دهد که یک روند کاملاً خطی صعودی یا نزولی طی نشده و عملکرد این دانشگاه طی سال‌های اخیر، با افت و خیزهای نسبی همراه بوده است. برای مثال، درخواست‌های ثبت اختراع چینهوا از ۱۸۸ مورد در سال ۲۰۱۶، به ۲۳۹ درخواست در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته و پس از آن، مجدداً رو به کاهش رفته است. از سوی دیگر، تعداد پتنت‌های گرنت شده این دانشگاه هم، با یک افت بسیار جدی در سال ۲۰۱۸ مواجه شده (از ۲۱۴ پتنت در سال ۲۰۱۶ به ۱۴۷ پتنت در سال ۲۰۱۸) و سپس مجدداً با در پیش گرفتن روند صعودی، به ۲۱۲ پتنت در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است. البته این ناهمخوانی بین روند پتنت‌های گرنت شده و درخواست‌های ثبت اختراع را می‌توان به شکاف زمانی بین ثبت درخواست و ارزیابی منتهی به اعطای گواهی مرتبط دانست، به‌طوری که هر گونه روند صعودی یا نزولی در تعداد درخواست‌های ثبت اختراع، با یک تأخیر ۲ یا ۳ ساله در روند گواهی‌های اخذ شده منعکس می‌گردد.
دانشگاه چینهوا، در زمینه ثبت اختراع در اروپا هم فعال است؛ به‌طوری که در سال ۲۰۲۰ میلادی، این دانشگاه ۶۲ درخواست اروپایی در دفتر ثبت اختراع اروپا به ثبت رسانیده است. برخلاف روند تقریباً ثابت تعداد درخواست‌های ثبت شده، تعداد پتنت‌های گرنت شده این دانشگاه در اروپا، روندی کاملاً صعودی داشته و از ۱۱ پتنت در سال ۲۰۱۶، به ۴۲ پتنت در سال ۲۰۲۰ (رشد تقریباً چهار برابری) رسیده است. احتمالاً این مسئله، در نتیجه توجه جدی‌تر این دانشگاه بر افزایش کیفیت درخواست‌های ثبت شده، در عوض افزایش کمیت آن‌ها می‌باشد.
یکی دیگر از ویژگی‌های مشترک بین دانشگاه‌های نوآور و موفق، استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT)، به‌عنوان یک ابزار کارآمد برای حفاظت از یک اختراع در چندین منطقه جغرافیایی است. با ثبت یک درخواست «PCT» به‌عنوان یک جایگزین واحد برای مجموعه‌ای از درخواست‌های ثبت اختراع ملی، چالش‌ها و پیچیدگی‌های فنی و زبانی ثبت اختراع کاهش یافته و در وقت و هزینه متقاضیان صرفه‌جویی می‌گردد. مطابق با آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، دانشگاه چینهوا در سال ۲۰۱۹ میلادی، موفق به ثبت ۲۶۵ درخواست «PCT» شده که این دانشگاه را در رده ۹۳ متقاضیان برتر و دومین دانشگاه برتر پس از دانشگاه کالیفرنیا قرار می‌دهد. جالب اینجا است که دانشگاه چینهوا در سال ۲۰۱۸ میلادی، فقط ۱۳۷ درخواست «PCT» به ثبت رسانده بود (رتبه ۱۸۳ متقاضیان برتر) و این، بیانگر رشد تقریباً دو برابری تعداد درخواست‌ها در سال ۲۰۲۰ می‌باشد. جالب‌تر این‌که این دانشگاه در سال ۲۰۰۵ میلادی، تنها ۱۲ درخواست «PCT» به ثبت رسانیده و صرفاً پس از سال ۲۰۱۵، عبور از مرز ۱۰۰ درخواست را عملیاتی نموده است. این آمار، به خوبی بیانگر اهمیت «PCT» در نگاه سیاست‌گذاران مالکیت فکری و تجاری‌سازی دانشگاه و نقش کلیدی آن در حفاظت از نوآوری‌های دانشگاهی است.
مجموعه فعالیت‌های دانشگاه چینهوا در حوزه مالکیت فکری و تجاری‌سازی نوآوری‌ها (در قالب صدور مجوزهای بهره‌برداری از پتنت)، موجب شده تا نام این دانشگاه، در زمره دانشگاه‌های موفق و نوآور جهان قرار گیرد. قرار گرفتن در رده پانزدهم دانشگاه‌های برتر جهان و حضور در جایگاه چهل و یکم فهرست رویترز در سال ۲۰۱۹، به خوبی این موضوع را تصدیق می‌کند. یک نکته جالب، امتیاز مرتبط با تجاری‌سازی به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی ارزیابی رویترز از دانشگاه‌های نوآور جهان است. امتیاز محاسبه شده برای این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۳۴/۸ بوده که از میانگین ۴۰/۵ دانشگاه‌های برتر، کمی پایین‌تر است. سبد اختراعات این دانشگاه، مجموعه متنوعی از حوزه‌های فناوری را شامل شده که از آن جمله، می‌توان به حوزه نرم‌افزارهای کامپیوتری و اینترنت با ۱۵/۱ درصد، انرژی و نفت با ۱۳ درصد، دستگاه‌های پزشکی و سلامت با ۱۱/۳ درصد، محصولات مصرفی با ۱۰/۷ درصد و مواد شیمیایی با ۱۰/۴ درصد اشاره نمود. لازم به تأکید است که چینهوا در فهرست منطقه‌ای رویترز (آسیا و اقیانوسیه)، در رده چهارم دانشگاه‌های برتر قرار گرفته است.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ بیست و هفتم می سال ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
