مقدمه
از گذشته‌های دور، دانشگاه‌ها مکانی برای علم‌آموزی و توسعه دانش نوین محسوب می‌شد. معمولاً یک استاد دانشگاه در قالب محققی مسن و غرق در مباحث علمی تصور می‌شد که عمر خود را در آزمایشگاه و کلاس درس گذرانده است. طبیعتاً از چنین فردی نمی‌توان انتظار کارآفرینی و تلاش برای تجاری‌سازی ایده‌های تحقیقاتی در قالب یک کسب‌وکار فناورانه را داشت.
هنوز هم دانشگاه‌ها و اساتید زیادی هستند که از همین فرضیات پیروی می‌کنند. اما در دو دهه اخیر، فضای دانشگاه‌ها به کلی عوض شده و دانشگاه‌هایی موفق شناخته می‌شوند که در نوآوری و ثروت‌آفرینی از تحقیقات دانشگاهی پیشگام باشند. در حالی که زمانی تنها یک بخش حاشیه‌ای و مهجور تحت عنوان ارتباط با صنعت در دانشکده‌های مختلف فعالیت داشت، امروزه طیف وسیعی از نهادهای تسریع‌کننده فرآیند تجاری‌سازی، از قبیل دفاتر انتقال فناوری، دفاتر مالکیت فکری و دفاتر تجاری‌سازی در دانشگاه‌های نوآور شکل گرفته‌اند که خدمات خود را به کارآفرینان دانشگاهی عرضه می‌کنند. تمامی این تغییرات، به لطف پارادایم نوظهور «کارآفرینی دانشگاهی» و با هدف ایجاد ارزش‌افزوده، نوآوری و تجاری‌سازی سیستماتیک یافته‌های تحقیقاتی محقق شده است. دیگر با کارآفرینان دانشگاهی به‌عنوان افرادی خاص و نادر مواجه نیستیم، بلکه با فضایی جدید مواجهیم که نوآوری و کارآفرینی دانشگاهی را تشویق و تحریک نموده و به همین دلیل، عملاً دانشگاه‌ها وارد رقابتی فزاینده در حوزه نوآوری و تجاری‌سازی شده‌اند.
در این نوشتار، در ادامه سلسله مقالات دانشگاه‌های نوآور و کارآفرین، به انستیتو فناوری کالیفرنیا (California Institute of Technology) که تحت عنوان «Caltech» شناخته می‌شود، می‌پردازیم. هدف اصلی این مقاله، مرور و بررسی استراتژی‌های مالکیت فکری و به‌طور خاص فعالیت‌های ثبت اختراع این دانشگاه به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های نوآور جهان خواهد بود.
تاریخچه دانشگاهی با سیاست مبتنی بر نوآوری
انستیتو فناوری کالیفرنیا، یکی از دانشگاه‌های قدیمی آمریکا است که کار خود را در سپتامبر ۱۸۹۱ میلادی شروع نموده است. بنیان‌گذار این دانشگاه، فردی به نام آموس تروپ (Amos Gager Throop) بوده که با انگیزه‌های خیرخواهانه و با هدف فراهم نمودن بستر علم‌آموزی در جامعه، دانشگاه تروپ (Throop University) را تأسیس نمود. از نوامبر همان سال، این دانشگاه که در ساختمانی کوچک و اجاره‌ای مستقر بود، کار خود را با ۳۱ دانشجو و ۶ هیئت‌علمی آغاز نمود. در ادامه، نام این دانشگاه به مؤسسه پلی‌تکنیک تروپ (Throop Polytechnic Institute) و سپس کالج فناوری تروپ (Throop College of Technology) تغییر یافت. نهایتاً در فوریه ۱۹۲۰ میلادی، عنوان انستیتو فناوری کالیفرنیا (Caltech)، بر سر در این دانشگاه حک شد.
بررسی دقیق‌تر مسیر توسعه و تکامل «Caltech»، نشان می‌دهد که در کنار آموس تروپ، یک ستاره‌شناس مشهور به نام جورج هیل (George Ellery Hale) هم در موفقیت‌های بعدی این دانشگاه دخیل بوده است. این اثرگذاری، به حدی است که حتی وب‌سایت رسمی دانشگاه اعلام داشته: «اگر هیل به‌عنوان نخستین مدیر رصدخانه مونت ویلسون (Mount Wilson Observatory)، در سال ۱۹۰۷ میلادی به عضویت هیئت‌امنای دانشگاه در نمی‌آمد، این دانشگاه صرفاً یک مدرسه محلی خوب می‌بود». هیل با ابتکارات منحصربه‌فرد خود، تلاش برای تبدیل دانشگاه به یک مؤسسه درجه یک مهندسی و تحقیقات علمی و آموزشی را آغاز کرد. در سال ۱۹۲۱، با پیوستن آرتور نویس (Arthur A. Noyes) و رابرت میلیکان (Robert A. Millikan)، این تیم سه نفره، دانشگاه را که به تازگی به انستیتو فناوری کالیفرنیا تغییر نام داده بود، در مسیر کاملاً جدیدی قرار دادند. نکته جالب، انتخاب رابرت میلیکان به‌عنوان نخستین دریافت‌کننده جایزه نوبل فیزیک بود که در سال ۱۹۲۳ میلادی و در زمان تصدی سمت رئیس دانشگاه، به وی اعطا گردید.
در بیش از یک قرن فعالیت «Caltech»، جوایز بی‌شماری به محققین، اساتید و دانشجویان این دانشگاه تخصیص یافته که از آن جمله، می‌توان به 45 جایزه نوبل اشاره نمود. دریافت جوایز نوبل فیزیک و پزشکی در سال ۲۰۲۰ میلادی، به‌خوبی جایگاه این دانشگاه از نظر نوآوری‌های علمی را نشان می‌دهد. وجود زیرساخت‌های مناسب برای تحقیق و توسعه، اعم از فضا و تجهیزات فیزیکی گسترده، سیاست‌های انگیزشی برای تحریک و ترویج نوآوری، راه‌اندازی دفاتر تجاری‌سازی و انتقال فناوری و همچنین به‌کارگیری سیستم‌های مالکیت فکری جهت محافظت از ایده‌ها و نوآوری‌های صورت گرفته، موجب شده تا این مرکز در زمره دانشگاه‌های بسیار موفق و مورد استقبال متقاضیان قرار گیرد.
تمرکز تحقیقاتی و آموزشی در دانشگاه «Caltech» بر شش حوزه اصلی «زیست‌شناسی و مهندسی بیولوژیک»، «شیمی»، «مهندسی و علوم کاربردی»، «زمین‌شناسی»، «علوم انسانی و اجتماعی» و «فیزیک، ریاضیات و نجوم» است. مطابق با آمار رویترز، هم‌اکنون ۲۲۳۳ دانشجو در این دانشگاه به تحصیل مشغول بوده و گروهی وسیع از متخصصین، اساتید دانشگاهی و کارمندان (مجموعاً ۹۱۸ نفر) به این دانشجویان خدمات می‌دهند. از فارغ‌التحصیلان برجسته انستیتو فناوری کالیفرنیا، می‌توان به ویلیام شاکلی (William Shockley) مخترع ترانزیستور، چستر کارلسون (Chester Carlson) مخترع دستگاه فتوکپی، فرانک بورمان (Frank Borman) فضانورد و آرنولد بکمان (Arnold Orville Beckman) شیمیدان و کارآفرین موفق اشاره نمود.
عملکرد «Caltech» در حوزه ثبت اختراع
آمریکا را می‌توان مهد کارآفرینی دانشگاهی دانست. اهمیت قائل شدن برای اختراع و نوآوری و تلاش برای مشارکت بیشتر محققین از طریق اعطای بخشی از سود حاصل از تجاری‌سازی فناوری‌ها و نوآوری‌های دانشگاهی، موجب شده تا پتنت به یک ابزار کلیدی نزد دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی آمریکایی مبدل گردد. باید توجه داشت که دانشگاه‌ها عموماً از منابع و قابلیت‌های لازم برای ورود مستقیم به عرصه بهره‌برداری از اختراعات و فناوری‌های پتنت شده برخوردار نبوده و سیستم پتنت، می‌تواند از طریق کارکرد صدور مجوز، این نقیصه را برطرف سازد. انستیتو فناوری کالیفرنیا هم مشابه با دیگر دانشگاه‌های نوآور و کارآفرین، در زمینه ثبت و محافظت از اختراعات و نوآوری‌های دانشگاهی به شدت فعال است.
این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۲۰۸ درخواست در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا به ثبت رسانیده که در مقایسه با سال ۲۰۱۸ میلادی، رشدی ۱۳/۶ درصدی را نشان می‌دهد. البته روند ثبت درخواست این دانشگاه در پنج سال اخیر، بیانگر نوعی فراز و فرود است؛ به‌طوری که در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۲۴۰ درخواست به ثبت رسانیده و پس از دو سال نزول و رسیدن به ۱۸۳ درخواست در سال ۲۰۱۸، مجدداً افزایشی شده است. این روند را در اخذ گواهی از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا هم شاهد هستیم. دریافت ۲۱۱ گواهی در سال ۲۰۱۶ که بهترین رکورد در سال‌های اخیر بوده، همراه با فراز و فرودهایی، به ۱۷۱ گواهی ثبت اختراع در سال ۲۰۲۰ میلادی ختم شده است. در مجموع، «Caltech» در رده نهم دانشگاه‌های برتر (هم در زمینه ثبت درخواست و هم اخذ گواهی) در سال ۲۰۲۰ قرار گرفته است. اگر این رده‌بندی را به دانشگاه‌ها محدود نکنیم، اسنتیتو فناوری کالیفرنیا رتبه‌های ۲۳۹ و ۲۵۴ را در میان متقاضیان ثبت اختراع و دریافت‌کنندگان گواهی ثبت اختراع در آمریکا به خود اختصاص داده است. جدول ۱، وضعیت عملکردی این دانشگاه در خصوص ثبت اختراع را نشان می‌دهد.
جدول ۱-فعالیت‌های ثبت اختراع انستیتو فناوری کالیفرنیا (Caltech)
با وجودی که مهم‌ترین بازار هدف «Caltech» برای تجاری‌سازی دارایی‌های فکری بازار آمریکا است، اما این موضوع موجب نشده تا متولیان این دانشگاه از بازارهای دیگر، به‌ویژه کشورهای اروپایی غافل شوند. بنا بر آمار، انستیتو فناوری کالیفرنیا در سال ۲۰۱۶ میلادی، موفق به ثبت ۱۰۴ درخواست در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) شده و دقیقاً مشابه با روند ثبت درخواست در آمریکا، پس از یک افت دو ساله و رسیدن به ۶۸ درخواست در سال ۲۰۱۸، مجدداً روند رو به رشد خود را از سر گرفته و نهایتاً در سال ۲۰۲۰ ، ۷۶ درخواست جدید به ثبت رسانده است. این در حالی است که روند اخذ گواهی از دفتر ثبت اختراع اروپا کاملاً صعودی بوده و از ۱۱ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۶، به ۲۴ پتنت در سال ۲۰۲۰ (رشد بیش از ۲ برابری) رسیده است.
نکته جالب دیگر، استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) از سوی دانشگاه «Caltech» است که هوشمندی سیاست‌های مالکیت فکری این دانشگاه را نشان می‌دهد. کاهش وقت و هزینه، پیچیدگی کمتر و ایجاد فرصت زمانی بیشتر برای تصمیم‌گیری پیرامون ادامه فرآیند ثبت اختراع و حفاظت از نوآوری‌ها، از مهم‌ترین مزایای ثبت درخواست‌های «PCT» است که به نظر می‌رسد، «Caltech» به خوبی نسبت به اهمیت آن‌ها واقف است. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹ میلادی، ۶۵ درخواست «PCT» به ثبت رسانیده که نسبت به ۵۰ درخواست سال ۲۰۱۰، رشد نسبی نشان می‌دهد. این دانشگاه در سال ۲۰۱۹، در رده ۴۲۶ متقاضیان برتر پیمان همکاری ثبت اختراع قرار گرفته است.
لازم به تأکید است که «Caltech» تنها در آمریکا و اروپا فعال نبوده و حتی حفاظت از اختراعات و نوآوری‌های خود در استرالیا را هم مهم می‌داند. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، شش پتنت در استرالیا به ثبت رسانده است. این استراتژی که مبتنی بر روند فزاینده جهانی شدن و گره خوردن تعاملات اقتصادی و فناورانه در اقصی نقاط جهان استوار است، عزم جدی «Caltech» برای استفاده از تمامی فرصت‌های موجود در بازار را نشان می‌دهد.
در پایان، می‌بایست به فعالیت‌های ثبت اختراع «Caltech» و جایگاه تجاری‌سازی در این فرآیند اشاره نمود. بنا بر گزارش رویترز از دانشگاه‌های نوآور جهان، امتیاز تجاری‌سازی این دانشگاه به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی ارزیابی، برابر با ۴۶/۸ است که از میانگین ۴۰/۵ صد دانشگاه برتر بالاتر می‌باشد. این امتیاز و تعداد پتنت‌های به ثبت رسیده، موجب شده تا «Caltech» در رده شانزدهم دانشگاه‌های برتر فهرست رویترز جای گیرد. سبد پتنت این دانشگاه، شامل حوزه‌های متعددی است که از آن جمله، می‌توان به فناوری‌های پزشکی و دارویی، کشاورزی و باغبانی، مواد شیمیایی، نیمه‌هادی‌ها و زیست‌فناوری اشاره نمود. بیشترین سهم به پتنت‌های مرتبط با محصولات و فرآورده‌های شیمیایی با ۱۴/۷ درصد اختصاص داشته و پس از آن، زیست‌فناوری و دارو با ۱۳/۴ درصد، کشاورزی، غذا و باغبانی با ۱۲/۴ درصد، نیمه‌هادی‌ها و اجزای الکتریکی با ۱۰/۹ درصد و تجهیزات پزشکی و سلامت با ۱۰/۸ درصد، در رده‌های بعدی جای دارند.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ بیست و هشتم ژوئن سال ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims»، «رویترز» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
