مقدمه
با وجود اینکه مزایای فراوان مالکیت فکری غیرقابل چشمپوشی است، اما صاحبان کسبوکارها به دنبال یافتن چگونگی و میزان تأثیر این حقوق بر عملکرد شرکتهای خود میباشند. به عبارت بهتر، آنها به دنبال دانستن این هستند که آیا صرف هزینه برای اخذ حقوق «IP»، میتواند عملکرد شرکتشان را بهبود بخشد؟ آیا میتوان تخمینی از میزان این بهبود بدست آورد؟ آیا این مزایای اقتصادی سیستمهای مالکیت فکری، برای تمامی شرکتهای فناور یکسان است؟ آیا میتوان اثرگذاری این حقوق را به تفکیک اندازه شرکت بیان نمود؟ آیا داشتن حقوق مختلف، مثلاً داشتن یک پتنت یا علامت تجاری برای یک شرکت بزرگ تجاری و یا یک کسبوکار استارتآپی تفاوتی ندارد؟
بهترین راهکار برای بررسی دقیقتر این سؤالات و ارزیابی اثرات اقتصادی و عملکردی حقوق مالکیت فکری در شرکتهای فناور، استفاده از یک رویکرد پیمایشی و رجوع به دادههای واقعی است. گزارش جدید دفتر ثبت اختراع اروپا که تحت عنوان «حقوق مالکیت فکری و عملکرد شرکتها در اتحادیه اروپا» تدوین گردیده، با بررسی گسترده شرکتهای فعال در این منطقه، سعی دارد تا پاسخی دقیقتر و بهتر برای این پرسش ارائه دهد. در این گزارش، بیش از ۱۲۷۰۰۰ شرکت اروپایی از ۲۷ کشور عضو اتحادیه اروپا (و انگلیس) مورد بررسی قرار گرفته و نقش حقوق مالکیت فکری در عملکرد آنها ارزیابی شده است. لازم به تأکید است که این مطالعه، با همکاری رصدخانه اروپا (European Observatory) بهعنوان بخشی از دفتر مالکیت فکری اتحادیه اروپا (EUIPO) صورت گرفته که وظیفه آن، ارائه دادههای مبتنی بر شواهد از تأثیر و نقش مالکیت فکری در اقتصاد است.
هدف اصلی گزارش جدید دفتر ثبت اختراع اروپا، مقایسه عملکرد اقتصادی شرکتهای دارنده حقوق مالکیت فکری در مقایسه با شرکتهای فاقد این حقوق است. مهمترین مزیت این گزارش نسبت به مطالعه سال ۲۰۱۵ دفتر مالکیت فکری اروپا که سهم ۲۹ درصدی صنایع دارنده حقوق «IP» در اشتغال و سهم ۴۵ درصدی آنها در تولید ناخالص داخلی اتحادیه اروپا را اعلام داشته بود، جامعیت بیشتر بوده که به جای ۱۲ کشور، دادههای مرتبط با ۲۸ کشور اروپایی را مورد بررسی قرار داده است. علاوه بر این، مطالعه حاضر شامل مجموعهای از حقوق اروپایی و ملی بوده که پیشرفت مهمی در جامعیت دادهها به حساب میآید. در مجموع، نتایج نهایی را میتوان آینه تمامنمایی از سبد حقوق مالکیت فکری شرکتهای فناور اروپایی و نقش «IP» در عملکرد این شرکتها دانست.
لازم به تأکید است که حقوق «IP» مورد بررسی در این گزارش، شامل پتنت، علائم تجاری و طراحیهای صنعتی (و یا ترکیبی از آنها) بوده و سایر انواع حقوق مالکیت فکری نظیر کپیرایت، حقوق مرتبط با تنوع گونههای گیاهی و نشانههای جغرافیایی، به دلیل ماهیت خاص و عدم استفاده فراگیر توسط صنایع مختلف، در نظر گرفته نشده است. همچنین، با هدف از بین بردن اثر اندازه شرکت بر تحلیلهای اقتصادی صورت گرفته و دستیابی به نتایج واقعبینانهتر، از «درآمد به ازای هر کارمند» بهعنوان شاخص اصلی عملکرد شرکتها استفاده شده است. در مجموع، با توجه به نمونهگیری وسیع و حضور انواع شرکتها، اعم از شرکتهای بزرگ، صنایع کوچک و متوسط (SMEs) و ...، پوشش نسبتاً جامعی از فضای کسبوکار در اتحادیه اروپا و نقش حقوق «IP» در آن ایجاد شده است. نوشتار حاضر، به مرور و بررسی اجمالی این گزارش میپردازد.
حقوق مالکیت فکری و شرکتهای فناور اروپایی
اطلاعات استخراج شده از گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا، یافتههای جالبی به همراه دارد. اول از همه اینکه شرکتهای دارنده حقوق مالکیت فکری، بزرگتر از شرکتهای مشابه و فاقد این حقوق میباشند. این بزرگتر بودن را میتوان از جنبههای مختلفی نگریست. میانگین ۱۳/۵ کارمند در شرکتهای دارای «IPRs»، در مقابل میانگین ۵/۱ کارمند در شرکتهایی که فاقد این حقوق میباشند، اولین جنبه از این موضوع است. در جدول ۱، خلاصهای از اصلیترین متغیرهای مالی و عملکردی شرکتها با توجه به نوع حقوق مالکیت فکری در اختیار آنها آورده شده است. بر اساس اطلاعات ارائه شده در این جدول، اگر بزرگتر بودن شرکت را از منظر درآمد هم بررسی کنیم، میتوان گفت که بنگاههای اقتصادی دارای حقوق «IP»، تقریباً ۲۰ درصد درآمد بیشتری را به ازای هر کارمند تجربه میکنند. این عملکرد بهتر درآمدی، برای انواع حقوق مالکیت فکری، شامل پتنت، علامت تجاری و طراحی صنعتی، به ترتیب برابر با ۳۶، ۲۱ و ۳۲ درصد خواهد بود
جدول ۱- بررسی مقایسهای متغیرهای مالی و عملکردی شرکتها با توجه به نوع حقوق مالکیت فکری در اختیار
همانطور که در جدول فوق ارائه شده، شرکتهای دارای حقوق مالکیت فکری، بهطور متوسط ۱۹ درصد دستمزد بیشتری نسبت به رقبای خود پرداخت میکنند. در این زمینه هم، صاحبان پتنت با ۵۳ درصد اختلاف، تفاوت فاحش عملکردی خود را به نمایش گذاشته و دارندگان طراحیهای صنعتی و علائم تجاری، به ترتیب با برتری ۳۰ و ۱۷ درصدی، در ردههای بعدی جای دارند. گفتنی است که نقش کلیدی پتنت در افزایش درآمد و دستمزد (بهعنوان شاخصی از عملکرد مطلوب شرکتها)، کاملاً در تطابق با گزارش پیشین «EPO» و «EUIPO» در سال ۲۰۱۹ میلادی است. در آن گزارش هم که به بررسی سهم صنایع حساس به حقوق مالکیت فکری از منظر تولید ناخالص داخلی، اشتغال، دستمزد و تجارت بینالمللی میپردازد، صنایع دارای پتنت، در صدر شرکتها از منظر حقوق و دستمزد پرداختی به کارکنان قرار گرفتهاند.
حقوق مالکیت فکری و اندازه شرکت
شرکتهای کوچک و متوسط (SMEs)، اکثریت قریب به اتفاق بنگاههای اقتصادی فعال در اروپا را تشکیل میدهند. از همین رو، در آمار مجموع شرکتهای بررسی شده در این گزارش نیز، بخش اعظم را همین شرکتها تشکیل میدهند. آمار دقیقتر شرکتهای بررسی شده بر اساس اندازه، در جدول ۲ ارائه شده که کمتر از ۸/۸ درصد از آنها شرکتهای بزرگ بیش از ۲۵۰ کارمند میباشند. این اطلاعات، واقعیتی کلی از عرض اندام شرکتهای کوچک و متوسط در اروپا و نقشآفرینی آنها در اقتصاد این قاره و همچنین اشتغالزایی را نشان میدهد.
جدول ۲- شرکتهای مختلف بررسی شده بر اساس اندازه
شواهد حاکی از آن است که از مجموع شرکتهای اروپایی پایش شده، تنها ۸/۸۱ درصد از آنها دارای حداقل یکی از انواع سهگانه حقوق مالکیت فکری (پتنت، علامت تجاری و طراحی صنعتی) میباشند. مسئولیت بخش زیادی از این آمار ضعیف را شرکتهای کوچک و متوسط به دوش میکشند. در واقع تنها ۸/۷۱ درصد از این شرکتها دارای این حقوق هستند و ۹۱/۲۹ درصد از آنها، تمایلی برای اکتساب این حقوق و حفاظت از داراییهای فکری احتمالی خود نشان ندادهاند. این در حالی است که در میان شرکتهای بزرگ، ۵۵/۶ درصد از آنها، در زمره دارندگان حقوق مالکیت فکری قرار میگیرند. در جدول ۳، یک مقایسه کلی از شرکتهای اروپایی بر اساس اندازه و علاقهمندی به هر یک از انواع «IP» ارائه شده است.
جدول ۳- سهم انواع مختلف شرکتهای دارنده حقوق مالکیت فکری
در واقع، اگرچه بسیاری از «SME»های اروپایی فاقد حقوق مالکیت فکری هستند (بر اساس جدول ۳ کمتر از ۹ درصد آنها حقوق «IP» دارند)، اما شواهد نشان میدهد آنهایی که حقوق مذکور را در اختیار دارند، درآمد بالاتری را به ازای هر کارمند تجربه نمودهاند. دلایل فراوانی برای سهم کم «SME»های دارنده حقوق مالکیت فکری وجود دارد که از آن جمله، میتوان به عدم دانش مناسب پیرامون حقوق مالکیت فکری، تصورات نادرست در مورد این حقوق، پیچیدگی فرآیندهای ثبت و اخذ حقوق و نیز هزینه بالای اجرای این حقوق اشاره نمود. در سوی مقابل، تقریباً از هر ۱۰ شرکت بزرگ اروپایی، ۶ شرکت حقوق مالکیت فکری را در سبد داراییهای خود گنجاندهاند و این حکایت از آن دارد که شرکتهای بزرگ و بالغ، بهخوبی از مزایای این حقوق برای کسبوکار خود اطلاع دارند.
برای شفاف شدن این مزیت بالقوه حقوق مالکیت فکری، بهتر است از شاخصههای مالی مرتبط صحبت کنیم. بررسی دادههای مالی و عملکردی شرکتهای اروپایی، نقش مستقیم حقوق مالکیت فکری در عملکرد اقتصادی آنها را نشان میدهد. آنالیزهای اقتصادسنجی که ما را قادر میسازند تا اثر مالکیت «IPRs» را از دیگر فاکتورهای تأثیرگذار از جمله اندازه شرکت، کشور محل فعالیت و بخشهای اقتصادی جدا سازیم، نشان میدهد که درآمد شرکتهای دارنده حقوق «IP» به ازای هر کارمند، تقریباً ۵۵ درصد بالاتر از شرکتهای فاقد این حقوق بوده است. این یافته بزرگ و کلیدی، بر اثرات اقتصادی و عملکردی حقوق مالکیت فکری در شرکتهای مختلف صحه میگذارد. نکته جالبتر اینکه تفاوت درآمدی در شرکتهای بزرگ تقریباً ۱۸ درصد بوده و در مقابل، شرکتهای کوچک و متوسط، رکورد منحصربهفرد ۶۸ درصدی را به ثبت رساندهاند. این رکورد قابل توجه، دلیل اصلی سیاستهای کلان کشورهای مختلف برای ترغیب این شرکتها به ثبت و حفاظت از حقوق مالکیت فکری و حتی حمایتهای گسترده از شرکتهای دانشبنیان را بهخوبی نشان میدهد. شکل ۱، عملکرد هر یک از این حقوق و یا ترکیبی از آنها را بر افزایش درآمد به ازای کارمندان را نشان میدهد.
شکل ۱- سهم انواع حقوق مالکیت فکری در افزایش درآمد بر تعداد کارمندان
مطابق با شکل ۱، نوع ترکیب حقوق مالکیت فکری که در اختیار شرکت قرار دارد، بر میزان افزایش درآمد آن مؤثر خواهد بود. اثرگذاری پتنت بر عملکرد «SME»ها، مثال خوبی برای این موضوع است. زمانی که یک شرکت کوچک و متوسط پتنتی در اختیار داشته و هیچ نوع حقوق مالکیت فکری دیگری نداشته باشد، درآمد آن به ازای هر کارمند تا ۵۰ درصد نسبت به «SME»هایی که هیچ حقوق مالکیت فکری در اختیار ندارند، بیشتر خواهد شد. زمانی که یک پتنت با یک علامت تجاری ترکیب شود، این عدد تا ۷۵ درصد افزایش یافته و وقتی «SME» هر سه نوع حقوق را در اختیار داشته باشد، به ۹۸ درصد و حتی بیشتر هم خواهد رسید. یک توضیح تکمیلی در خصوص اثرگذاری علامت تجاری در افزایش اثرگذاری دو نوع دیگر حقوق مالکیت فکری را میتوان اینطور توجیح نمود: «زمانی که شرکتی به یک پتنت یا طراحی صنعتی دست یافته، بدین معنی است که نوآوری جدیدی در شرکت رخ داده است. با این وجود، وقتی یک علامت تجاری به آن اضافه میشود، بیانگر این خواهد بود که نوآوری تبدیل به یک خدمت یا محصول شده و وارد بازار شده یا در آستانه ورود به بازار است.»
وضعیت صنایع و بخشهای اقتصادی مختلف
یافته کلیدی دیگری که در گزارش دفتر ثبت اختراع اروپا به چشم میخورد، توجه به صنایع و بخشهای اقتصادی مختلف دارنده بیشترین حقوق «IP» است. بنا بر بررسیهای صورت گرفته و با استفاده از طبقهبندی «NACE» (نوعی طبقهبندی فعالیتهای اقتصادی که توسط کمیسیون اروپا استفاده میشود)، شرکتهای فعال در حوزه اطلاعات و ارتباطات، با سهم ۱۸ درصدی از شرکتهای دارنده حقوق مالکیت فکری، در صدر ایستادهاند. بخش ساخت و تولید و نیز فعالیتهای خدماتی، هر دو با حدوداً ۱۴ درصد، در ردههای دوم و سوم قرار گرفتهاند. جدول ۴، ده گروه برتر صنایع و بخشهای اقتصادی از منظر مالکیت حقوق مالکیت فکری را نشان میدهد.
جدول ۴- ده گروه برتر صنایع و بخشهای اقتصادی از منظر مالکیت حقوق مالکیت فکری