مقدمه
دانشگاه‌های امروزی، مکانی مناسب برای نوآوری، خلق ایده‌های جدید و تلاش برای تجاری‌سازی اختراعات در قالب شرکت‌های زایشی دانشگاهی و یا صدور مجوز بهره‌برداری از فناوری می‌باشند. در پارادایم جدید کارآفرینی دانشگاهی، دانشگاه‌ها نه تنها آموزش و پژوهش را عهده‌دار می‌شوند، بلکه کارآفرینی را به‌عنوان رکن سوم وظایف و مسئولیت‌های خود پذیرفته، تا با ارزش‌افزایی ناشی از تجاری‌سازی تحقیقات دانشگاهی، منافع خود و جامعه را تأمین نمایند.
نظر به اهمیت فزاینده سیستم‌های مالکیت فکری و جایگاه رفیع این زیرساخت کلیدی در تسهیل و تسریع کارآفرینی دانشگاهی، در این مقاله از سلسله مقالات دانشگاه‌های نوآور برتر، به مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه میشیگان (University of Michigan) به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های نوآور جهان می‌پردازیم.
ترکیبی از اصالت و نوآوری در دانشگاه میشیگان
دانشگاه میشیگان در سال ۱۸۱۷ میلادی، به‌عنوان یکی از اولین دانشگاه‌های دولتی آمریکا شروع به کار نمود. زمین اولیه دانشگاه، توسط مردم و در قالب «دانشگاهی در دیترویت» تأمین گردید. کالج مذکور، در سال ۱۸۳۷ میلادی، به «Ann Arbor» انتقال یافت؛ شهری جدید که تنها سیزده سال از تأسیس آن می‌گذشت. طی مدت چهار سال، مجموعه‌ای از تأسیسات دانشگاهی، شامل چهار دانشکده و یک خوابگاه شبانه‌روزی هم ساخته شد و فعالیت‌های دانشگاه، شکل جدی‌تری به خود گرفت. جالب است بدانید که در سال‌های میانی دهه ۱۸۴۰ میلادی، کاشت گندم توسط سرایدار مدرسه، بخشی از حقوق و دستمزد وی را تأمین می‌کرد!
بررسی‌ها نشان می‌دهد که دانشگاه میشیگان، در سال نخست فعالیت‌های خود در «Ann Arbor»، تنها ۲ استاد و ۷ دانشجو داشته و با توسعه فعالیت‌ها، رفته‌رفته تعداد دانشجویان و اعضای هیئت‌علمی آن افزایش یافته است. یکی از نقاط عطف این دانشگاه، در سال ۱۸۷۰ میلادی رخ داد: آغاز پذیرش زنان برای تحصیل در این دانشگاه.
گفتنی است که در سال ۱۸۶۶ میلادی (بیست و پنج سال پس از انتقال به Ann Arbor)، دانشگاه میشیگان با ۱۲۰۵ دانشجوی ثبت نامی، به بزرگ‌ترین دانشگاه آمریکا مبدل شد. افزایش اساتید و ایجاد یک گروه مرجع علمی ۳۳ نفره از اعضای هیئت‌علمی، از دیگر دستاوردهای دانشگاه میشیگان در این دوره محسوب می‌شود.
امروزه دانشگاه میشیگان به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین دانشگاه‌های جهان و پیشرو در آموزش و پژوهش محسوب شده که بیش از ۵۱ هزار دانشجو و ۵۶۰۰ عضو هیئت‌علمی دارد. برخورداری از بزرگ‌ترین مجتمع بهداشتی و پزشکی در جهان، گسترده‌ترین سیستم کتابخانه دانشگاهی در آمریکا و تأکید بر تنوع جنسیتی و قومی (دانشجویانی از ۵۰ ایالت آمریکا و بیش از ۱۰۰ کشور خارجی از جمله افغانستان و زیمبابوه)، از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این دانشگاه به حساب می‌آید.
نتایج موفقیت‌آمیز محققین، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه میشیگان، انعکاسی از سیاست‌های هوشمندانه مدیران این دانشگاه و نگاه جامع آن‌ها به فاکتورهای موفقیت یک دانشگاه نوآور است. دریافت ۲۰ جایزه نوبل و فهرستی طولانی از موفق‌ترین بنیان‌گذاران کسب‌وکار، از جمله لری پیج (Larry Page) بنیان‌گذار گوگل، استیو بلانک (Steve Blank) کارآفرین سریالی و هم‌بنیان‌گذار هشت استارت‌آپ دره سیلیکون، جان کوزا (John Koza) سرمایه‌گذار خطرپذیر و مخترع و بنیان‌گذار شرکت «Scientific Games Corporation»، ودسک کاستلو (Dick Costolo) مدیرعامل سابق توییتر، تنها بخشی از موفقیت‌های دانشگاه میشیگان در عرصه علم، فناوری و کارآفرینی است.
اهمیت ثبت اختراع برای دانشگاه میشیگان
مسیر پر فراز و نشیب تجاری‌سازی ایده‌های جدید، نیازمند مجموعه‌ای از قابلیت‌های سخت‌افزاری و صلاحیت‌های مالی و مدیریتی است که حتی برای بنگاه‌های اقتصادی و صنایع هم دشوار می‌نماید. این دشواری، برای دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی دوچندان می‌شود، چرا که اغلب این نهادها با مجموعه‌ای از محدودیت‌ها در امکانات تولید و تجاری‌سازی (قابلیت‌های فناورانه، مهارت‌های مدیریتی و مالی، کانال‌های توزیع و فروش، تیم‌سازی، بازاریابی و ...) مواجه بوده که ورود مستقیم به بهره‌برداری از فناوری را منطقی نمی‌نماید. از سوی دیگر، پیچیدگی‌های تجاری‌سازی اختراعات و نوآوری‌ها که به خودی خود امری پیچیده است، برای یک استاد دانشگاه یا یک فارغ‌التحصیل بی‌تجربه و ناآشنا با فضای کسب‌وکار، دشوارتر خواهد بود. نتیجه این محدودیت‌ها، تمرکز بر استراتژی‌های جایگزین، به‌ویژه ابزار صدور مجوز است. دانشگاه‌های نوآور، سعی می‌کنند تا درآمدزایی و تولید ثروت از نتایج تحقیقات دانشگاهی را از طریق ثبت پتنت و اعطای مجوز بهره‌برداری به متقاضیان علاقه‌مند و صاحب صلاحیت، دنبال نموده و این کار، هم دانشگاه به‌عنوان مالک فناوری و هم صنایع به‌عنوان متقاضی بهره‌برداری از فناوری را منتفع ساخته و از همه مهم‌تر، عموم مردم را نیز از مزایای این فناوری‌ها بهره‌مند می‌سازد.
الف) نگاه ملی به ثبت اختراع
دانشگاه میشیگان هم مشابه با دیگر دانشگاه‌های نوآور و موفق جهان، ثبت اختراع و حفاظت از دارایی‌های فکری را در اولویت سیاست‌های خود قرار داده است. بنا بر آمار، این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به ثبت ۲۲۱ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا شده و به همین واسطه، در جایگاه هشتم دانشگاه‌های برتر متقاضی ثبت اختراع و جایگاه ۲۲۷ از منظر کل متقاضیان ثبت اختراع در آمریکا قرار داده است. جدول ۱، فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه میشیگان طی سال‌های اخیر را نشان می‌دهد.
جدول ۱- فعالیت‌های ثبت اختراع دانشگاه میشیگان طی سال‌های اخیر
از منظر تعداد گواهی‌های اخذ شده از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا نیز، دانشگاه میشیگان با ۱۶۲ گواهی در سال ۲۰۲۰، علیرغم افت نسبت به سال قبل، عملکرد نسبتاً خوبی از خود به جای گذاشته و در رده دهم دانشگاه‌های برتر دارنده بیشترین گواهی ثبت اختراع قرار گرفته است. البته اگر صرف یوتیلیتی پتنت‌ها را در نظر بگیریم، بر اساس گزارش منتشر شده در خصوص صد دانشگاه برتر، دانشگاه میشیگان با ۱۳۴ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۲۰، در رده سیزدهم دانشگاه‌های برتر قرار گرفته است.
ب) ثبت اختراع خارجی
در کنار بازار آمریکا که طبیعتاً هدف اصلی دانشگاه میشیگان در حفاظت از اختراعات و نوآوری‌ها است، این دانشگاه به سایر کشورها و مناطق هم می‌اندیشد. بهترین مصداق این موضوع، فعالیت وسیع در بازار اروپا و ثبت درخواست‌های متعدد در دفتر ثبت اختراع اروپا است که اهمیت این محدوده جغرافیایی را نزد متولیان تجاری‌سازی دانشگاه میشیگان نشان می‌دهد. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به ثبت ۱۰۷ درخواست جدید در اروپا گردیده که در مقایسه با ۸۳ درخواست سال ۲۰۱۶، رشد ۲۸/۹ درصدی را نشان می‌دهد. این روند صعودی در ارتباط با گواهی‌های ثبت اختراع اروپایی هم به چشم می‌خورد، به‌طوری که از ۱۹ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۶، به ۳۵ پتنت در سال ۲۰۲۰ میلادی (رشد ۸۴ درصدی) رسیده است.
گفتنی است که بازار اروپا تنها بازار خارجی مورد توجه دانشگاه میشیگان نبوده است. ثبت ۱۶ درخواست جدید در دفتر مالکیت فکری استرالیا و دریافت ۱۰ گواهی ثبت اختراع از این دفتر در سال ۲۰۲۰ میلادی، گواه دیگری از نگاه فرامرزی این دانشگاه نوآور به بازار دارایی‌های فکری است.
استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع به‌عنوان یک ابزار کارآمد و مقرون‌به‌صرفه، یک استراتژی کلیدی برای متقاضیانی است که به حضور در بازارهای جهانی و حفاظت از یک فناوری در چندین کشور مختلف می‌اندیشند. در همین راستا، دانشگاه میشیگان در سال ۲۰۱۹ میلادی، اقدام به ثبت ۱۰۷ درخواست «PCT» نموده که رده ۲۶۷ متقاضیان برتر را برایش به ارمغان داشته است. مقایسه آمار درخواست‌های «PCT» این دانشگاه طی سال‌های اخیر، علیرغم افت و خیزهای مقطعی، حکایت از یک روند صعودی دارد. مثال بارز این امر، افزایش ۷۸ درصدی درخواست‌ها (از ۶۰ به ۱۰۷)، طی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۹ میلادی است.
وقتی دانشگاه‌های برتر آمریکایی همچون دانشگاه میشیگان که به یک بازار گسترده در کشور خود دسترسی دارند، به ثبت اختراع خارجی فکر می‌کنند، باید مکثی کرد و بیشتر به اهمیت این موضوع فکر نمود. حفاظت از یک اختراع جدید در مرزهای جغرافیایی مختلف، خود می‌تواند منجر به ایجاد درآمدهای جدیدی برای دانشگاه‌ها شده و این مسئله مهمی است که دانشگاه‌های کارآفرین نمی‌توانند از آن چشم‌پوشی کنند. به همین دلیل است که در ایران نیز، کانون پتنت با حمایت از مخترعین، در تلاش برای ثبت اختراعات در خارج از کشور بوده و در این راستا، در کنار اهمیت دادن به شرکت‌های دانش‌بنیان، توجه ویژه‌ای به دانشگاهیان دارد. انعقاد همکاری‌های مختلف با وزارت علوم، دانشگاه آزاد و وزارت بهداشت، به منظور ارائه آموزش‌های مختلف در حوزه مالکیت فکری و لزوم ثبت اختراع و همچنین حمایت از مخترعین دانشگاهی، به عنوان بخشی از همین سیاست‌ها است.
تجاری‌سازی دارایی‌های فکری
حمایت از انتقال فناوری و صدور مجوز بهره‌برداری به مجموعه‌های مختلف خارج از دانشگاه، به عنوان یک اصل کلی در مأموریت دانشگاه میشیگان شناخته می‌شود. در این دانشگاه، دفاتر معاونت پژوهشی (The Office of the Vice President for Research-OVPR) و انتقال فناوری (Office of Technology Transfer-OTT)، مسئولیت اصلی مدیریت دارایی‌های فکری و انتقال آن‌ها به غیر را به عهده دارند. در دستورالعمل این دانشگاه در خصوص انتقال فناوری آمده است: «انتقال مؤثر فناوری‌های دانشگاهی به بخش خصوصی، منجر به سود رساندن به جامعه، حمایت از بوجود آمدن دانش و فناوری‌های جدید، جذب منابع جدید برای حمایت از دانشگاه‌ها، ارائه خدمات بهتر به کارمندان دانشگاه‌ها و افزایش بهره‌وری آن‌ها در مسیر استراتژی دانشگاه و بهبود توسعه اقتصاد محلی، ایالتی و ملی می‌گردد».
بر اساس سیاست‌های دانشگاه میشیگان، همه دارایی‌های فکری تولید شده توسط افراد مختلف (فارغ از وضعیت و عنوان شغلی آن‌ها) که با حمایت مالی مستقیم یا غیرمستقیم دانشگاه به دست آمده باشند، متعلق به این دانشگاه خواهد بود. در این خصوص، حمایت مالی ممکن است در غالب استفاده از منابع دانشگاه، کارمندان، مواد و یا تجهیزات مختلف دانشگاه باشد. البته در خصوص دارایی‌های فکری تولید شده توسط دانشجویان، دانشگاه به صورت کلی ادعایی مبنی بر مالکیت نداشته و استثناهایی در نظر گرفته شده است. با این وجود، مواردی که دانشجو در استخدام دانشگاه بوده یا دارایی فکری در نتیجه یک توافق مبنی بر حمایت مالی یا تأمین مواد از طرف دانشگاه بدست آمده باشد، باز هم مالکیت در اختیار دانشگاه خواهد بود.
اما مسئله فقط ایجاد دارایی‌های فکری جدید و در اختیار گرفتن مالکیت آن‌ها نیست؛ هدف «OTT» این است که با جدیت هر چه تمام و مطابق با مأموریت‌های دانشگاه و تأمین منافع عمومی، بهترین فرصت‌ها را برای انتقال حقوق مالکیت فکری دانشگاه میشیگان دنبال نماید. در این مسیر، در مشورت با مخترعین، دفتر انتقال فناوری دارای اختیار تصمیم‌گیری در مورد مسیر تجاری‌سازی یا انتقال یک دارایی خاص بوده و به این منظور، برای کمک به تجاری‌سازی دارایی‌های فکری، می‌تواند از منابع خارجی مورد نیاز مانند مشاوره‌های حقوقی استفاده نماید.
بخشی از درآمدهای حاصل از این انتقال فناوری، صرف هزینه‌های صورت گرفته، از جمله هزینه‌های ثبت اختراع مرتبط با آن دارایی شده، بخشی در اختیار کارمندان و مخترعین حاضر در مسیر توسعه آن‌ها قرار گرفته و بخش دیگر نیز برای توسعه تحقیقات جدید و همچنین انتقال فناوری‌ها تخصیص می‌یابد.
برای درک بهتر حجم فعالیت‌های مختلف دانشگاه میشیگان و تأثیرگذاری آن بر اقتصاد منطقه، این آمار را در نظر بگیرید که سالیانه بالغ بر ۷۰۰ میلیون دلار کمک هزینه تحقیقاتی از ارگان‌های دولتی و صنایع مختلف به این دانشگاه تخصیص می‌یابد. همچنین این دانشگاه در سال مالی ۱۹-۲۰۱۸، درآمد تقریباً ۹ میلیارد دلاری داشته و تأثیر آن بر اقتصاد ایالت میشیگان، بیش از ۱۰/۴ میلیارد دلار برآورد شده است. تنوع فعالیت‌های پژوهشی (از پزشکی تا اجتماعی و فرهنگی) و تأکید فراوان بر عملیاتی نمودن این یافته‌های تحقیقاتی، مهم‌ترین عامل رشد و توسعه دانشگاه میشیگان محسوب شده که در کنار مجموعه منابع چشمگیر، در اولویت قرار دادن نوآوری و کیفیت بالای اساتید و مؤسسات تحقیقاتی وابسته، این دانشگاه را به یکی از پیشگامان آموزش، پژوهش و کارآفرینی در آمریکا مبدل ساخته است.
این میزان از مزایا برای انتقال فناوری‌های تولیدی دانشگاه‌ها به بخش خصوصی که در سیاست‌های دانشگاه‌های معتبر جهان گنجانده شده است، لزوم توجه جدی‌تر سیاست‌گذاران کشور در وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را می‌طلبد تا تلاشی جامع و پیوسته برای مدیریت دارایی‌های فکری ارزشمند در دانشگاه‌ها و تسهیل انتقال آن‌ها به بخش خصوصی فراهم نمایند. البته طی سال‌های گذشته، با راه‌اندازی دفاتر انتقال فناوری در دانشگاه‌ها و فعال‌تر شدن دفاتر ارتباط با صنعت، تغییراتی در استراتژی‌های دانشگاه‌های داخلی هم رخ داده که شایان ذکر بوده است. در این بین، کانون نیز با راه‌اندازی دفاتر همکار در دانشگاه‌های مختلف، تدوین درفت برای آیین‌نامه مدیریت دارایی‌های فکری، راه‌اندازی واحد تجاری‌سازی، راه‌اندازی نمایشگاه اختراعات و نوآوری (اکسیر) و ....، اقدامات قابل توجهی انجام داده است.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ هفتم جولای سال ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
