مقدمه
یکی از نیازهای مهم و حیاتی بشر در طول تاریخ، جابه‌جایی افراد و حمل بار بوده است. در واکنش به این نیاز فزاینده، ابزارهای مختلفی بکار گرفته شده که از آن جمله، می‌توان به استفاده از حیواناتی همچون اسب و شتر، اختراع چرخ، اتومبیل و در نهایت هواپیما اشاره نمود. از سال‌های انتهایی قرن نوزدهم و ابداع منحصربه‌فرد کارل بنز تا به امروز، صنعت خودرو به‌عنوان یکی از نقاط عطف انقلاب صنعتی، با فراز و نشیب‌های فراوانی مواجه بوده و در حالی که زمانی کاهش هزینه از طریق تولید انبوه در دستور کار شرکت‌ها قرار داشت، امروزه صحبت از حذف سوخت‌های فسیلی، توسعه خودروهای الکتریکی و البته توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های هدایت خودکار به‌عنوان نمادی از فناوری‌های مدرن بشری مطرح است.
یکی از برندهای مشهور در صنعت خودرو، تویوتا است که نه تنها بازار آسیا، بلکه اروپا و آمریکا به‌عنوان محل فعالیت رقبای قدرتمندی همچون فورد، جنرال موتورز، دایملر و فولکس‌واگن را تحت سیطره خود درآورده است. رمز موفقیت این غول فناوری ژاپن، تمرکز بر نوآوری و برتری بر رقبا با استفاده از فناوری‌های متمایز و کارآمد است. بدیهی است که این نوآوری‌ها، نیازمند چتر حفاظتی مناسب بوده و از همین رو، تویوتا به شکل گسترده‌ای از سیستم مالکیت فکری استفاده می‌کند. تمرکز این مقاله از سلسله مقالات فناوران برتر، مرور و بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع تویوتا موتور (Toyota Motor) طی سال‌های اخیر می‌باشد.
داستان شکل‌گیری و توسعه تویوتا
تویوتا یکی از ارزشمندترین خودروسازان جهان است که با گرد هم آوردن مجموعه‌ای عظیم از نیروهای متخصص و توسعه قابلیت‌های فناورانه به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار رقابت در صنعت خودرو، سهم بزرگی از بازار جهانی را به خود اختصاص داده است. این شرکت در سال ۱۹۳۷ میلادی، توسط یک پدر و پسر مشهور ژاپنی تأسیس گردید. سکیچی تویودا (Sakichi Toyoda) که از وی با لقب پدر انقلاب صنعتی ژاپن نام برده می‌شود، یک مهندس خوش‌فکر و مبتکر بسیاری از ماشین‌آلات صنعت نساجی ژاپن در ابتدای قرن نوزدهم بود. وی به همراه فرزندش کیچیرو (Kiichiro)، ایده راه‌اندازی یک شرکت خودروسازی را مطرح نموده و عملاً از صنعت نساجی به خودرو نقل‌مکان کردند. جلب است بدانید، کیچیرو هم از نوآوران و مخترعین موفق ژاپنی محسوب شده و حتی به او لقب ادیسون ژاپن را داده‌اند.
لازم به تأکید است، نام تویوتا از خانواده تویودا نشأت گرفته است. با توجه به تقارن آوایی و نوشتاری واژه تویوتا و همچنین، دشواری در تلفظ تویودا (به معنای شالی‌کار مزرعه برنج) از سوی غیر ژاپنی‌ها، نام تویوتا برای این برند ژاپنی انتخاب شد.
با وجود تلاش‌های اولیه خانواده تویودا، عمده موفقیت این خانواده در توسعه صنعت خودروسازی، به یکی از اعضای نسل سوم این خانواده باز می‌گردد. ایجی تویودا (Eiji Toyoda)، نوه سکیچی، در سال ۱۹۵۷ میلادی به‌عنوان یکی از مدیران ارشد تویوتا شروع به کار کرد و تا هشتاد و یک سالگی (۱۹۹۲ میلادی)، در سمت‌های مختلف، اعم از مدیرعامل و رئیس هیئت‌مدیره، به هدایت این شرکت اهتمام داشت. یکی از مهم‌ترین اقدامات ایجی تویودا، بازدید از گروه کارخانجات فورد و الگوبرداری از آن‌ها برای تولید انبوه خودرو در تویوتا بود.
نکته بسیار مهم پیرامون فعالیت‌های تویوتا، بهره‌وری کارکنان این شرکت است. برآورد شده که مجموعه کارکنان گروه تجاری فولکس‌واگن و شرکت‌های زیرمجموعه آن‌که از نظر تیراژ تولید خودرو مشابه با تویوتا هستند، حدود ۶۴۰ هزار نفر است. این در حالی است که کارکنان تویوتا ۳۶۰ هزار نفر بوده و این به خوبی نقش مدیریت کارآ و بهره‌ور ژاپنی در این گروه خودروسازی را نشان می‌دهد.
کمتر از یک قرن از تأسیس شرکت تویوتا می‌گذرد؛ طی این مدت، مجموعه عظیمی از موفقیت‌های تجاری توسط این شرکت کسب شده که از آن جمله، می‌توان به قرار گرفتن در رده‌های دهم فهرست «Fortune Global 500» و دوازدهم «Forbes Global 2000» در سال ۲۰۲۱ میلادی و نیز کسب عنوان یازدهمین برند ارزشمند جهان در سال ۲۰۱۹ اشاره نمود. ارزش بازار فعلی تویوتا، برابر با ۲۱۹/۲ میلیارد دلار بوده که نقش کلیدی این فناور ژاپنی در صنعت خودرو را نشان می‌دهد. شاید یکی از نقاط تمایز تویوتا با شرکت‌های خودروساز سنتی همچون فورد و جنرال موتورز، تطابق و سازگاری با تحولات جدید صنعت خودرو باشد.
فعالیت‌های ثبت اختراع
نوآوری‌های جدید خودرویی، به‌ویژه حرکت به سوی حذف سوخت‌های فسیلی که به توسعه و تجاری‌سازی انواع جدید الکتریکی و هیبریدی انجامیده و نیز تلاش برای عملیاتی نمودن ایده خودروهای خودران به‌عنوان نماد پیشرفت و فناوری در این صنعت، فضای رقابت را به شدت تغییر داده است. بدیهی است که در چنین شرایطی، تویوتا و سایر خودروسازان سنتی هم می‌بایست نوآوری را سرلوحه سیاست‌های خود قرار دهند، وگرنه سرنوشتی بهتر از نوکیا (غول صنایع ارتباطی و رهبر پیشین صنعت تلفن همراه) نخواهند داشت. در این میان، حفاظت از نوآوری‌ها و اختراعات صورت گرفته، یک نیاز مبرم و جدی است که سیستم‌های مالکیت فکری و به‌طور خاص سیستم پتنت، این مهم را برآورده ساخته و به شرکت‌های فناور کمک می‌کند تا نگرانی خاصی پیرامون سوءاستفاده از دستاوردهای فناورانه خود نداشته باشند.
بررسی فعالیت‌های ثبت اختراع تویوتا در کشور مادری آن نشان می‌دهد که این شرکت فناور، نه تنها در حوزه خودرو، بلکه در میان همه متقاضیان برتر ثبت اختراع در ژاپن هم خودنمایی می‌کند. تویوتا موتور در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۲۷۱۴ درخواست ثبت اختراع جدید در دفتر ثبت اختراع ژاپن به ثبت رسانیده و پس از شرکت‌های کنون (Canon) و میتسوبیشی الکتریک، در رده سوم متقاضیان برتر ثبت اختراع قرار گرفته است. البته نگاهی دقیق‌تر به این شرکت فناور نشان می‌دهد که نسبت به سال ۲۰۱۵ میلادی با ۴۶۱۴ درخواست، ثبت اختراعات تویوتا موتور با کاهشی قابل توجه، به کمتر از نصف رسیده است. جدول ۱، فعالیت‌های ثبت اختراع این شرکت فناور را طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد.
جدول ۱- فعالیت‌های ثبت اختراع تویوتا موتور طی سال‌های اخیر
از آنجاکه بازار مد نظر تویوتا به ژاپن محدود نشده، این شرکت فعالیت‌های ثبت اختراع خود را در دیگر کشورها نیز به صورت جدی دنبال می‌کند. نماد این فعالیت‌های برون‌مرزی را می‌توان در فعالیت‌های ثبت اختراع تویوتا موتور در آمریکا مشاهده نمود که نه تنها این شرکت را در رده متقاضیان برتر ثبت اختراع در این کشور قرار داده، بلکه از همه خودروسازان آمریکایی نیز عملکرد نسبتاً بهتری به جای گذاشته است. تویوتا در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۲۷۲۲ درخواست در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (USPTO) به ثبت رسانیده که این شرکت را در رده نهم متقاضیان برتر قرار داده است. اگر از منظر خودروسازان نیز به درخواست‌های ثبت اختراع در آمریکا بنگریم، در سال ۲۰۲۰ میلادی، رقبای آسیایی هوندا موتور با ۱۹۰۰، هیوندای موتور با ۱۸۴۴، کیا موتور با ۱۸۴۱ درخواست، با فاصله‌ای قابل توجه در تعقیب تویوتا موتور می‌باشند. فورد آمریکایی نیز حتی در کشور مادری خود، با ۱۶۶۰ درخواست، پس از رقبای آسیایی قرار گرفته است.
مقایسه آمار ثبت اختراع تویوتا با سال‌های قبل، بیانگر نوعی افت و خیز مقطعی است، به‌طوری که این شرکت از ۲۷۰۶درخواست (جایگاه نهم) در سال ۲۰۱۶، پس از کاهش چشمگیر به ۲۰۰۰ درخواست در سال ۲۰۱۷ (جایگاه هفدهم)، مجدداً صعودی گردیده و به ۲۹۶۰ درخواست (جایگاه ششم) در سال ۲۰۱۹ رسیده است.
برخلاف روند نه چندان پایدار ثبت درخواست، تعداد گواهی‌های اخذ شده از سوی تویوتا، کاملاً صعودی بوده است. این شرکت در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۴۲۹ پتنت از «USPTO» دریافت نموده و در رده بیستم متقاضیان برتر قرار گرفته است. این در حالی است که با شدت گرفتن فعالیت‌های ثبت اختراع تویوتا در آمریکا، تعداد گواهی‌های این شرکت در سال ۲۰۲۰ به رکورد ۲۱۱۵ پتنت (جایگاه چهاردهم) رسیده که رشد تقریباً ۴۸ درصدی را نشان می‌دهد.
دومین بازار جذاب برای تویوتا، کشورهای اروپایی است که با توجه به امکان پوشش یکپارچه نوآوری‌ها از طریق سیستم پتنت اروپایی و مزایای زمانی و هزینه‌ای آن، این راهکار در اولویت مدیران مالکیت فکری تویوتا قرار گرفته است. اگرچه تویوتا از بازیگران فعال ثبت و پتنت در دفتر ثبت اختراع اروپا به شمار می‌رود، اما طی سال‌های اخیر، روند کلی این فعالیت‌ها هم در ثبت درخواست و هم در اخذ گواهی نزولی بوده است. برای مثال، این شرکت در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۹۰۴ درخواست جدید در «EPO» به ثبت رسانیده و در رده پنجم شرکت‌های برتر قرار گرفته است. این در حالی است که تعداد درخواست‌های این شرکت، سال به سال کاهش یافته و در نهایت به ۵۴۰ درخواست در سال ۲۰۲۰ (جایگاه سی و پنجم) رسیده است. در ارتباط با تعداد گواهی‌های اخذ شده، روند کمی متفاوت است و پس از یک صعود نسبی تا سال ۲۰۱۸ و رسیدن به رکورد ۹۷۱ پتنت گرنت شده (رده هشتم متقاضیان برتر) در این سال، روند کاهشی آغاز شده و به ۶۹۰ پتنت (جایگاه پانزدهم) در سال ۲۰۲۰ تنزل یافته است.
یکی دیگر از مصادیق جایگاه ارزنده «IP» در شرکت تویوتا و تلاش برای حفاظت حداکثری از اختراعات و نوآوری‌های این شرکت در اقصی نقاط جهان، فعالیت‌های گسترده در سیستم پتنت استرالیا است. تویوتا در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۶۱ درخواست جدید در دفتر مالکیت فکری این کشور به ثبت رسانده که البته در سال ۲۰۱۷ به ۱۰ درخواست و در سال ۲۰۱۸، مجدداً به ۵۵ درخواست رسیده است. این فرآیند پلکانی و فراز و فرودهای متعدد، اثر خود را بر روند گواهی‌های اخذ شده هم گذاشته، به‌طوری که از ۵۱ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۶، به ۱۳ پتنت در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
گفتنی است که رقابت‌های فزاینده ناشی از روند جهانی‌سازی، ظهور خودروسازان جدیدی مانند تسلا با نگاه و رویکردی متفاوت نسبت به نوآوری را به دنبال داشته و از طرف دیگر، مفاهیم نوینی همچون فناوری‌های هدایت خودکار وسایط نقلیه، ورود بازیگران به نسبت متفاوتی همچون شرکت‌های فعال در حوزه فناوری‌های ارتباطی (مانند نوکیا، اپل و سامسونگ) را به دنبال داشته است. این تغییرات، منجر شده تا تویوتا نیز خود را سوار بر روند جدید و شتابان نوآوری در صنعت خودرو نموده و پا به پای رقبای جدید و قدیمی به پیش رود. بنا بر گزارشی که اخیراً توسط یک شرکت انگلیسی فعال در حوزه مالکیت فکری ارائه شده، طی سال‌های ۲۰۱۱ الی ۲۰۲۰ میلادی، مجموع تعداد درخواست‌های ثبت اختراع تویوتا موتور برابر با ۳۸۴۳۴۹ مورد بوده که با اختلافی فاحش از دیگر رقبا جلوتر می‌باشد (هیوندای با ۱۸۴۰۷۶ و فورد با ۱۶۷۸۷۴ درخواست). بر اساس این گزارش، تویوتا موتور از منظر فعالیت‌های ثبت اختراع در حوزه خودروهای الکتریکی نیز با ۱۲۶۱۵۵ درخواست طی سال‌های یاد شده، در رده نخست جای داشته و فورد (۵۹۹۷۲) و هیوندای (۵۵۳۹۶) در رده های بعدی جای دارند. اما در خصوص فعالیت‌های ثبت اختراع در حوزه خودروهای خودران، فورد با ۱۴۳۵۴ درخواست ثبت اختراع، از تویوتا موتور با ۱۲۸۲۱ درخواست پیشی گرفته و این شرکت خوروساز ژاپنی، در رده دوم قرار گرفته است.
لازم به تأکید است که با توجه به پیچیدگی‌های پدید آمده در صنعت خودرو و نیاز به همکاری فناورانه بین شرکت‌ها جهت توسعه و تجاری‌سازی ایده‌های جدید، ابزار صدور مجوز نقشی کلیدی در تسهیل بکارگیری این فناوری‌ها ایفا می‌کند. از این منظر نیز، نقش سیستم‌های مالکیت فکری در صنعت خودرو، بیش از پیش تعیین‌کننده شده است.
در پایان، شایان ذکر است که اطلاعات و آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ هفتم جولای ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وب‌سایت‌های «IFI Claims»، «سازمان جهانی مالکیت فکری»، «فوربس» و «فورچون»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال به‌روزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.
