مقدمه
امروزه همه کشورها در تلاشند تا با کمک گرفتن از نوآوری و فناوری، مسیر رشد و توسعه خود را هموار نموده و با تکیه بر اقتصاد دانشبنیان، در بین کشورهای صنعتی و پیشرفته جهان، جایی برای خود باز کنند. اما این خواسته با دشواریهای زیادی همراه است. مسیر صنعتی شدن پیچیده بوده و نیازمند یک نقشه راه دقیق و هوشمندانه است. بررسی نمونههای موفق و درس گرفتن از تجارب مشابه، میتواند این پیچیدگی را تا حد زیادی رفع نماید.
یکی از کشورهای موفق در این زمینه، کره جنوبی است که شاید نیم قرن پیش، هیچکس تصور چنین رشد اقتصادی و پیشرفت همه جانبهای را برای آن نمیکرد. آغاز به کار تقریباً همزمان صنعت خودروسازی این کشور با صنایع خودرویی ایران و تفاوت چشمگیر آنها در حال حاضر، یک مثال نوستالژیک و تأملبرانگیز از روند پیشرفت کره جنوبی بوده که در ذهن بسیاری از سیاستگذاران، متخصصین و علاقهمندان نقش بسته است.
اما جایگاه فعلی کره جنوبی، مرهون تلاش مجموعهای از بازیگران، شامل شرکتهای بزرگ صنعتی نظیر سامسونگ و «LG»، حمایتهای هدفمند دولتی و البته ایفای نقش دانشگاهها و مؤسسات آموزشی و تحقیقاتی این کشور بوده است. همانقدر که صنعت کره جنوبی در وفق دادن خود با نوآوری موفقیتآمیز عمل نموده و از فناوریهای نوظهور برای رقابت با سایر کشورها استفاده میکند، دانشگاههای این کشور هم با تأکید بر نوآوری و استفاده از مفاهیمی همچون همکاری با صنعت و کارآفرینی دانشگاهی، نقش ویژهای در رشد و توسعه اقتصادی این کشور بر عهده دارند. یکی از این دانشگاههای کارآفرین، دانشگاه ملی سئول (Seoul National University) است که در این نوشتار، از سلسله مقالات دانشگاههای نوآور، به معرفی آن و بررسی و آنالیز فعالیتهای ثبت اختراعش میپردازیم. مرور فعالیتهای ثبت اختراع این دانشگاه، کمک میکند تا به درک بهتری از نوآوری و کارآفرینی در محیطهای آکادمیک و نقش کلیدی مالکیت فکری (IP) در این زمینه دست یابیم.
«SNU» در یک نگاه
پایه و اساس یک اقتصاد مدرن و پیشرفته، سیستم آموزشی و پژوهشی کارآمد و مبتنی بر رفع نیازهای بالقوه و بالفعل جامعه است. این ویژگی، به خوبی در مسیر رشد و توسعه کره جنوبی مشهود است. امپراتور این کشور در سالهای پایانی قرن نوزدهم میلادی، با هدف ترویج استقلال کشور، یک سیستم آموزش عالی مدرن را ایجاد نمود. تأسیس مدرسه آموزشی حقوق در سال ۱۸۹۵، راهاندازی دانشکدههای کشاورزی، کسبوکار و مهندسی در سال ۱۹۰۱ و تأسیس دپارتمان آموزشی مرکز پزشکی کره در سال ۱۹۰۷ میلادی، در همین راستا صورت گرفت.
در ادامه، دانشگاه ملی سئول بهعنوان اولین دانشگاه جامع کره، با هدف ساخت نخبگان فکری برای هدایت و رهبری کشور تأسیس شد. این نقطه عطف بزرگ، در پانزدهم اکتبر سال ۱۹۴۶ و با افتتاح ۹ کالج، شامل کشاورزی و جنگلداری، تجارت، دندانپزشکی، آموزش، مهندسی، هنرهای زیبا، حقوق، علوم، پزشکی و تحصیلات تکمیلی به اجرا درآمد. طی سالهای ۱۹۵۴ تا ۱۹۶۰ میلادی، بازسازی پس از جنگ کره آغاز شد و دانشگاه ملی سئول نیز، با کمک کشورهای دیگر، به سرعت در مسیر رشد و توسعه قرار گرفت. یکی از مهمترین کمکهای مالی صورت گرفته، پروژهای تحت عنوان مینهسوتا (Minnesota Project) بود که با تخصیص بوجه ۹/۸ میلیون دلاری و اعزام ۲۱۸ استاد «SNU» به آمریکا، ارتقاء سطح آموزش و تحقیق در حوزههای کشاورزی، مهندسی، پزشکی و مدیریت دولتی را دنبال میکرد.
دهه ۱۹۶۰ را میتوان حرکت برای شکلدهی آینده مردم دانست. «SNU» با جذب اساتید جوان و آیندهدار و پذیرش دانشجویان برجسته، خود را بهعنوان یک دانشگاه شاخص در کره جنوبی مطرح ساخت. راهاندازی دانشکده تحصیلات تکمیلی در بسیاری از رشتهها، از جمله تجارت، حقوق، ارتباطات جمعی و محیطزیست و همچنین تدوین برنامههای ده ساله جامع برای رشد و توسعه برنامهمحور، از مهمترین اقدامات متولیان دانشگاه در این دهه به حساب میآید.
در دهههای ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، توسعه فیزیکی دانشگاه و تأسیس پردیس جامع در دستور کار قرار گرفت. پس از یک روند طولانی برای ایجاد شوراهای دانشجویی و آموزشی و استقلال نسبی در مدیریت دانشگاه، نهایتاً در چهاردهم آگوست ۱۹۹۱، پروفسور کیم چونگ اون (Kim Chong-un)، با آرای مستقیم اعضای هیئتعلمی بهعنوان رئیس دانشگاه ملی سئول انتخاب شد. در این سالها، تغییر و تحولات با سرعت بیشتری به پیش میرفت، بهطوری که پس از برنامه اصلاح و بهبود آموزش و پرورش کره جنوبی برای آمادهسازی این کشور در مواجهه با جهانی شدن و عصر دیجیتال، طرحی عظیم در جهت افزایش رقابتپذیری جهانی دانشگاههای تحقیقاتی کره آغاز شد. «SNU» هم در این طرح بزرگ دولتی نقش داشت و ۳۰ تیم تحقیقاتی این دانشگاه، برای حضور در پروژه انتخاب شدند.
قرن ۲۱، دوران تبدیل شدن «SNU» به یک دانشگاه تحقیقاتی در مقیاس جهانی است. طی سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، این دانشگاه یک برنامه بلند مدت برای تقویت بیشتر خود به اجرا در آورد که نتیجه آن، حضور در بین ۳۰ دانشگاه برتر فهرست استنادات علمی (SCI) در سال ۲۰۰۲ و ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان از نگاه «QS World University» در سال ۲۰۰۵ امیلادی بود. جالب اینکه برنامههای استراتژیک دانشگاه، دقیقاً منطبق بر تغییرات جهانی و الزامات جدید تغییر نموده است. برای مثال در سال ۲۰۱۱، رویکرد جدیدی برای ادامه فعالیتهای دانشگاه در قالب یک شرکت دانشی و پیشرو در دستور کار قرار گرفت. خلق شعار مشهور این دانشگاه در فوریه ۲۰۱۲، تحت عنوان «جامعهای از دانش و خلاقیت که جهان را به جلو هدایت میکند»، راهاندازی مرکز زیستفناوری و کمیته هوش مصنوعی بهعنوان نمادی از فناوریهای نوین، تبدیل سیستم کتابخانه دانشگاه به بزرگترین کتابخانه کره جنوبی و افتتاح موزه علم و فناوری، از مهمترین اقدامات دانشگاه در یک دهه اخیر به حساب میآید.
هماکنون ۲۷۸۱۳ دانشجو، شامل ۱۶۶۰۸ دانشجوی کارشناسی، ۷۵۳۵ دانشجوی کارشناسی ارشد و ۳۶۷۰ دانشجوی دکتری، در دانشگاه ملی سئول مشغول به تحصیل بوده و تعداد اعضای هیئتعلمی نیز، برابر با ۵۲۶۶ (۱۵۷۱ استاد تمام) مورد است. یک نکته جالب پیرامون فعالیتهای «SNU»، همکاریهای گسترده بینالمللی با سایر دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی است، بهطوری که هماکنون با ۳۷۵ مؤسسه و دانشگاه در ۵۹ کشور جهان، توافقنامههای همکاری به امضا رسانیده است.
این دانشگاه، در کنار آموزش و تحقیق، کارآمدی پژوهشها و ارتباط نزدیک با کاربردهای صنعتی را هم در اولویت خود دارد. بر این اساس، هفت مؤسسه تحقیقاتی، از جمله مؤسسه انرژی و محیطزیست، هوش مصنوعی، «Bio-MAX» و نوآوریهای آینده را در کنار ۷۱ مرکز پژوهشی در کالجها و نیز ۶۴ مرکز پژوهشی با حمایتهای دولتی راهاندازی نموده که این شبکه بزرگ و یکپارچه، وظیفه شناسایی نیازهای مختلف صنعتی و اجتماعی و رفع آنها از طریق تعریف پروژههای تحقیقاتی مرتبط را بر عهده دارد. بررسی هزینهکرد و درآمدهای دانشگاه، هم نشان میدهد که «SNU»، درآمد قابلتوجهی را از طریق فعالیتهای تحقیقاتی و همکاری تنگاتنگ با صنعت به دست میآورد. بودجه این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، برابر با ۱۱۵۰/۷ میلیارد وون (تقریباً ۹۷۹ میلیون دلار) بوده که از این میزان، ۸۶۳/۴ میلیارد وون آن (تقریباً ۷۳۵ میلیون دلار) از طریق درآمدها و مابقی نیز از محل کمکهای مالی تأمین شده است. سهم چشمگیر درآمدها در بودجه سالیانه دانشگاه ملی سئول، حاکی از موفقیت دانشگاه در تبدیل خروجیهای پژوهشی به ارزشافزوده و به تعبیر بهتر، یک عملکرد کارآفرینانه بیعیب و نقص است. به لطف همین موفقیتها، «SNU» در سال ۲۰۲۰، در رده چهاردهم دانشگاههای برتر آسیا و سی و ششم دانشگاههای برتر جهان از نگاه فهرست «QS» ایستاده است.
ثبت اختراع در دانشگاه ملی سئول
تصور عمومی این است که دانشگاه مکانی برای علمآموزی، تحقیق و انجام تحقیقات نسبتاً تئوریک و بنیادین است؛ تصوری که در سالهای اخیر تا حدی تغییر یافته و حتی تلاش برای همکاری با صنعت و تعریف پروژههای تحقیقاتی (مثلاً پایاننامههای دانشگاهی) با تأکید بر موضوعات کاربردی افزایش یافته است. با این حال، هنوز هم نحوه ورود دانشگاهها به بهرهبرداری از نتایج تحقیقاتی و ارزشافزایی از طریق آنها مبهم است. این ابهام از دو جنبه قابل بررسی است. از یکسو، دانشگاه با محدودیت منابع (مالی، مدیریتی، قابلیت فناورانه، فروش و ...) برای ورود به بازار و بهرهبرداری مستقیم از فناوری مواجه است و از سوی دیگر، تا صحبت از پتنت و مالکیت فکری (بهعنوان ابزاری برای تجاریسازی فناوری) میشود، ذهن افراد به سمت فضای کسبوکار و شرکتهای فناور متمایل میگردد. به عبارت بهتر، پتنت نه به عنوان یک ابزار تجاریسازی، بلکه تنها ابزاری برای محافظت از فناوری در نظر گرفته میشود و این موضوع، درک استراتژیها و اقدامات دانشگاههای کارآفرین را مشکل میسازد. بررسی دقیقتر دانشگاههای نوآور و موفق نشان میدهد که صدور مجوز بهرهبرداری، به آنها کمک میکند تا بدون نیاز به ورود مستقیم به موضوع بهرهبرداری از فناوری، نوعی همکاری «برد/ برد» بین دانشگاه و متقاضی صنعتی فناوری شکل گرفته که خروجی آن، به نفع هر دو طرف و حتی جامعه مصرفکننده فناوری خواهد بود.
با توجه به این مزیت بالقوه سیستم پتنت برای دانشگاهها، دانشگاه ملی سئول هم خود را در زمره دانشگاههای پیشروی کره جنوبی در حوزه ثبت اختراع قرار داده است. این دانشگاه، با سرمایهگذاری وسیع در حوزه فناوریهای نوظهور و تسهیل فرآیند نوآوری از طریق شبکه به هم پیوسته مراکز تحقیقاتی و بهکارگیری دانشجویان مستعد و اساتید برجسته، مخزنی عظیم از فناوریها و اختراعات کاربردی پدید آورده و این سبد پتنت ارزشمند را در راستای درآمدزایی و تولید ثروت بکار گرفته است. یک نکته جالب در ارتباط با استراتژیهای مالکیت فکری «SNU»، ایجاد یک بنیاد مجزا برای حمایت از تحقیقات و همکاریهای صنعتی است که با برنامهریزی تحقیقات، مدیریت صندوق مالی در نظر گرفته شده برای پشتیبانی از این تحقیقات و نهایتاً مدیریت داراییهای فکری ایجاد شده، زنجیره «از ایده تا ثروت» را محقق میسازد. این نهاد که اصطلاحاً «SNU R&DB Foundation» نامیده میشود، یکی از سازمانهای کلیدی دانشگاه ملی سئول در حوزه ثبت پتنت، صدور مجوز و تجاریسازی فناوری به حساب میآید.
لازم به تأکید است که «SNU»، بهعنوان یک دانشگاه نوآور و پیشرو در مقیاس جهانی، فعالیت در بازارهای بینالمللی را در دستور کار خود قرار داده است. بدیهی است که این استراتژی، به معنای محافظت از اختراعات و نوآوریها در کشورها و مناطق مختلف جهان بوده که از جمله مهمترین آنها، میتوان به بازار آمریکا و اروپا اشاره نمود. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۲۰۲ درخواست جدید در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا به ثبت رسانیده و موفق به دریافت ۱۲۴ گواهی جدید هم شده است. مطابق با جدول ۱، اگر این آمار را در یک بازه پنج ساله بررسی کنیم، علیرغم روند پر فراز و نشیب دانشگاه در ثبت درخواست، شاهد یک روند کلی صعودی و افزایشی حدوداً ۴۰ درصدی بودهایم (از ۱۴۵ درخواست در سال ۲۰۱۶ به ۲۰۲ درخواست در سال ۲۰۲۰). این عملکرد، دانشگاه سئول را از جایگاه ۳۱۱ متقاضیان ثبت اختراع در آمریکا در سال ۲۰۱۶، به جایگاه ۲۴۵ در سال ۲۰۲۰ رسانیده است. همچنین در حالی که «SNU» در رده ۲۳ دانشگاههای برتر در سال ۲۰۱۹ قرار داشت، با افزایش حدود ۵۲ درصدی در یک سال، خود را به رده دهم رسانیده است.
جدول ۱- فعالیتهای ثبت اختراع دانشگاه ملی سئول
در خصوص تعداد گواهیهای ثبت اختراع اخذ شده از دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا نیز، علیرغم کاهش رخ داده در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸، به نظر میرسد که دانشگاه تلاش نموده تا در گام نخست به وضعیت قبلی خود باز گردد. تلاشهای صورت گرفته، رتبه ۳۶۲ بین مالکان پتنتهای گرنت شده در آمریکا و هفدهم بین دانشگاههای دارنده این حقوق را در سال ۲۰۲۰ از آن این دانشگاه نموده است. لازم به ذکر است که احتمالاً در دو سال آتی، افزایش ناشی از درخواستهای ثبت اختراع که در سال ۲۰۲۰ رخ داده، به بهبود قابل توجه جایگاه این دانشگاه در اخذ گواهیهای بیشتر نیز کمک خواهد کرد.
گفتنی است که بر اساس فهرست منتشر شده از صد دانشگاه برتر جهان از منظر تعداد «پتنتهای کاربردی گرنت شده» نیز که توسط آکادمی ملی مخترعین (NAI) و انجمن صاحبان داراییهای فکری (IPO) انتشار یافته است، دانشگاه ملی سئول در سال ۲۰۲۰ میلادی با ۶۸ پتنت، در رده ۳۵ دانشگاههای برتر قرار گرفته است.
همانطور که در جدول ۱ هم نشان داده شده، بازار دیگری که به شدت مورد توجه «SNU» قرار دارد، کشورهای اروپایی است. روند فعالیتهای ثبت اختراع این دانشگاه در دفتر ثبت اختراع اروپا کاملاً صعودی بوده و از ۴۶ درخواست در سال ۲۰۱۶، به ۷۶ درخواست در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است. علاوه بر این، تعداد گواهیهای اخذ شده هم صعودی بوده و از ۱۶ پتنت گرنت شده در سال ۲۰۱۶، به ۲۴ مورد در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
جالب اینجا است که حتی کشوری مانند استرالیا هم در تیررس فعالیتهای ثبت اختراع دانشگاه ملی سئول قرار دارد. این دانشگاه در سال ۲۰۲۰، موفق به اخذ ۳ گواهی ثبت اختراع از دفتر مالکیت فکری استرالیا شده که به خوبی فعالیتهای بینالمللی این دانشگاه و تلاش برای مطرح ساختن نام خود در کشورها و مناطق مختلف را نشان میدهد. در این زمینه، باید به فعالیت ذیل پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) هم اشاره نمود. توجه همزمان به بازارهای بینالمللی، باعث شده تا استفاده از پیمان همکاری ثبت اختراع به یک گزینه بسیار کارآمد برای «SNU» تبدیل شود. مطابق با آمار سازمان جهانی مالکیت فکری، این دانشگاه در سال ۲۰۲۰ میلادی، موفق به ثبت ۱۴۶ درخواست «PCT» شده که به همین واسطه، در رده دوازدهمین متقاضی دانشگاهی و رده کلی ۲۰۶ متقاضیان قرار گرفته است. برای درک بهتر استراتژیهای «SNU» در زمینه ثبت درخواستهای «PCT»، این نکته را در نظر بگیرید که دانشگاه مشهور «KAIST» در سال ۲۰۲۰، تنها ۸۴ درخواست «PCT» به ثبت رسانیده که فعالیت گستردهتر «SNU» در این حوزه را نشان میدهد. علاوه بر این، تعداد درخواستهای «PCT» دانشگاه ملی سئول در سال ۲۰۰۵ برابر با ۱۹ مورد بوده که همین رشد تقریباً ۷/۶ برابری، به خوبی جایگاه این ابزار کارآمد در نگاه متولیان مالکیت فکری و تجاریسازی دانشگاه را نشان میدهد.
مجموعه این فعالیتها، موجب گردیده تا دانشگاه ملی سئول، نام خود را بهعنوان یکی از دانشگاههای فعال در حوزه مالکیت فکری و ثبت اختراع مطرح سازد. جایگاه ۲۹ فهرست رویترز از دانشگاههای نوآور جهان، نمونهای از موفقیتهای «SNU» در این زمینه محسوب میشود. در این فهرست، صد دانشگاه برتر جهان با تأکید بر فعالیتهای ثبت اختراع و تجاریسازی معرفی شدهاند که دانشگاه ملی سئول، حتی بالاتر از «KAIST» (رده ۳۴) قرار گرفته است. گفتنی است، سبد اختراعات این دانشگاه، مجموعه متنوعی از حوزههای فناوری را شامل میشود که از آن جمله، میتوان به حوزه «فناوریهای دارویی و زیستفناوری»، «کشاورزی، غذا و باغبانی»، «مواد شیمیایی»، «دستگاههای پزشکی و سلامت» و «نرمافزارهای کامپیوتری و اینترنت» به عنوان مهمترین گروهها اشاره نمود.
در پایان، شایان ذکر است که آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ بیست و دوم آگوست سال ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وبسایتهای «IFI Claims» و «سازمان جهانی مالکیت فکری»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال بهروزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.