مقدمه
سیستم ثبت اختراع، ابزاری کارآمد برای حفاظت از اختراعات و نوآوریهایی است که بعضاً با سرمایهگذاریهای قابل توجهی توسعه یافته و دستیابی به سود ناشی از آنها و اطمینان از عدم سوءاستفادههای احتمالی از سوی رقبا را ممکن میسازد. متقاضیان برای ثبت اختراعات خود، میتوانند آنها را در کشور یا منطقه جغرافیایی مدنظر، به دفاتر ثبت اختراع ملی یا برخی دفاتر بینالمللی نظیر دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) ارائه نمایند. در این میان، برخی مسیرهای جایگزین برای تسهیل فرآیند محافظت از اختراعات هم وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) است.
«PCT»، یک سیستم تحت نظارت سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) است که به کاربران اجازه میدهد تا به جای ثبت اختراع خود در هر یک از کشورهای مدنظر، آن را به صورت یکجا و در قالب یک درخواست واحد به ثبت رسانیده و سپس در یک بازه زمانی مشخص، نسبت به پیگیری آن در بازارهای هدف خود تصمیمگیری کنند. طی سالهای اخیر، استقبال از سیستم «PCT» افزایش قابل توجهی داشته و بسیاری از شرکتهای فناور، دانشگاهها و حتی مخترعین فردی، سعی دارند تا با استفاده از این ابزار، پیچیدگیها و هزینههای مرتبط با ثبت همزمان اختراع در چندین سیستم پتنت مختلف را کاهش دهند. سازمان جهانی مالکیت فکری، همه ساله اقدام به انتشار گزارشی از عملکرد سیستم «PCT» و روند تغییرات مرتبط با آن میکند که در این نوشتار، مروری اجمالی بر آخرین گزارش این سازمان، تحت عنوان «PCT Yearly Review 2021» خواهیم داشت. گفتنی است که این گزارش، بررسی وضعیت درخواستهای به ثبت رسیده در سال ۲۰۲۰ میلادی را به تصویر میکشد.
رشد ادامهدار درخواستهای «PCT» در یک دهه اخیر
بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، در سال ۲۰۲۰ غریب به ۲۷۶ هزار درخواست «PCT» به ثبت رسیده که در مقایسه با سال ۲۰۱۹، رشد تقریباً ۴ درصدی (برای یازدهمین سال متوالی) را به همراه داشته است. لازم به تأکید است که این رشد چهار درصدی، علیرغم اثرات منفی اپیدمی کووید-۱۹ بر اقتصاد جهانی رخ داده و بخش عمده آن، به رشد چشمگیر فعالیتهای ثبت اختراع چین باز میگردد. در شکل ۱، روند افزایشی درخواستها طی یک دهه اخیر قابل مشاهده میباشد.
شکل ۱- روند درخواستهای «PCT» طی یک دهه اخیر
به منظور درک بهتر روند صعودی استقبال از «PCT» و فراگیر شدن آن در یک دهه اخیر، این موضوع را در نظر بگیرید که تعداد درخواستهای به ثبت رسیده در سال ۲۰۱۱ میلادی، حدود ۱۸۲ هزار مورد بوده و در طی یک دهه، با رشد ۵۱/۲ درصدی همراه شده است.
متقاضیان برتر سیستم «PCT» در سال ۲۰۲۰
الف) ارزیابی جغرافیایی:
درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۲۰ میلادی، از سوی متقاضیانی از ۱۲۵ کشور مختلف ارائه شدهاند. این موضوع، در کنار عضویت ۱۵۳ کشور در پیمان همکاری ثبت اختراع، گستردگی جغرافیایی بینظیر این سیستم را نشان میدهد. اگرچه درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۲۰، مجموعاً در ۸۴ دفتر به ثبت رسیدهاند، اما بخش عمدهای از پروندهها، در تعداد محدودی از اقتصادهای پیشرفته متمرکز شده است. این آمار به نحوی است که ده دفتر برتر متقاضی، ۹۴/۲ درصد از کل آمار ثبت شده در سال ۲۰۲۰ را به خود اختصاص دادهاند. دفتر مالکیت فکری چین با بیش از ۷۲ هزار درخواست در صدر قرار گرفته و پس از آن، دیگر اعضای «IP5»، شامل دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا (۵۶ هزار)، دفتر ثبت اختراع ژاپن (۵۰ هزار)، دفتر ثبت اختراع اروپا (۳۹ هزار) و دفتر مالکیت فکری کره جنوبی (۲۰ هزار) در ردههای بعدی جای دارند. دفتر بینالمللی وایپو (International Bureau) هم با حدود ۱۴ هزار درخواست، پس از این پنج دفتر در زمره دفاتر موفق در ثبت و دریافت درخواستهای «PCT» بوده است.
اگر فعالیتهای متقاضیان را به صورت ملی مقایسه کنیم، متقاضیان چین، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی و آلمان بهعنوان دارنده بیشترین درخواستهای «PCT» ثبت شده در سال ۲۰۲۰ شناخته میشوند. متقاضیان این پنج کشور، مجموعاً ۷۸/۷ درصد از کل پروندههای ثبت شده در این سال را به خود اختصاص دادهاند. جالبتر اینکه سهم این پنج کشور نسبت به سالهای گذشته افزایش یافته و عمده این افزایش، ناشی از درخواستهای متقاضیان چینی و کرهای بوده است. در شکل ۲، ده کشور برتر دارنده بیشترین پرونده «PCT» در سال ۲۰۲۰ معرفی شده است.
شکل ۲- متقاضیان برتر ثبت درخواست «PCT» در سال ۲۰۲۰
شاید تنها تغییر مشهود فهرست ده کشور برتر متقاضی «PCT» نسبت به سال ۲۰۱۹، پیشی گرفتن کره جنوبی از آلمان باشد که به لطف رشد ۱۲/۸ درصدی در سال ۲۰۱۹ و رشد ۵/۲ درصدی در سال ۲۰۲۰، توانسته رقیب اروپایی قدرتمند خود را پشت سر بگذارد. البته، کاهش ۲ درصدی پروندههای «PCT» آلمان در سال ۲۰۱۹ و ادامه این روند نزولی در سال ۲۰۲۰ (کاهش ۳/۷ درصدی) هم در تسریع این روند بیتأثیر نبوده است. افزایش ۱۶/۱ درصدی تعداد درخواستهای «PCT» متقاضیان چینی، از دیگر نکات قابل توجه گزارش وایپو در سال ۲۰۲۰ محسوب میشود.
متقاضیان برتر سیستم «PCT» را میتوان از منظر منابع در اختیار (درآمد هر کشور) هم بررسی نمود. آمار نشان میدهد که از بین ۲۰ کشور برتر، ۱۷ مورد در زمره گروه کشورهای پر درآمد (عمدتاً اروپایی) قرار داشته و سه استثنای این فهرست هم کشورهای چین، هند و ترکیه بهعنوان سه اقتصاد بزرگ و دارای درآمد متوسط میباشند. به عبارت بهتر، هیچ کشور کم درآمدی در بین متقاضیان برتر ثبت درخواستهای «PCT» قرار ندارد. برزیل، ایران، روسیه و مالزی، از دیگر کشورهای دارای درآمد متوسط با تعداد قابل توجه درخواستهای «PCT» (بین ۲۸۳ تا ۱۰۷۳ درخواست) به حساب میآیند. جالبتر اینکه متقاضیان سودانی با ثبت نیمی از ۱۲ درخواست ثبت شده توسط متقاضیان مقیم کشورهای کمدرآمد، بالاترین سهم را در میان این کشورها داشتهاند.
بررسی جغرافیایی متقاضیان سیستم «PCT» نشان میدهد که نیروی محرکه و عامل اصلی روند صعودی تعداد درخواستها، قاره آسیا است. متقاضیان آسیایی با ۵۳/۷ درصد از کل پروندههای «PCT» (کمی بیشتر از سال ۲۰۱۹)، در صدر قرار داشته و آمریکای شمالی و اروپا به ترتیب با ۲۲/۴ و ۲۲/۳ درصد، در ردههای بعدی جای گرفتهاند. این آمار زمانی جالبتر میگردد که بدانیم سهم کشورهای آسیایی از ۳۵/۷ درصد در سال ۲۰۱۰ میلادی، به ۵۳/۷ درصد در سال ۲۰۲۰ رسیده است. از طرف دیگر، آمریکای شمالی و اروپا هر دو در سال ۲۰۲۰ با افت نسبی نسبت به سال قبل مواجه شدهاند. اما این کاهش در اروپا محسوستر بوده و به همین واسطه، آمریکا که در سال ۲۰۱۹ در رده سوم قرار داشت، اروپا را پشت سر گذاشته و در رده دوم جای گرفته است. اقیانوسیه با ۰/۷ درصد، آمریکای لاتین و کارائیب با ۰/۶ درصد و آفریقا با ۰/۱ درصد، در ردههای بعدی جای دارند.
ب) وضعیت حقوقی متقاضیان:
یک نکته بسیار جالب در ارتباط با سیستم «PCT» در سال ۲۰۲۰، سهم بالای متقاضیان شرکتی (حوزه کسبوکار) است. بنا بر آمار وایپو، ۸۷ درصد از درخواستها، به حوزه کسبوکار متعلق بوده و دانشگاهها (۵/۸ درصد)، مخترعین فردی (۵/۵ درصد) و نهادهای دولتی و سازمانهای تحقیقاتی عمومی (۱/۹ درصد)، در ردههای بعدی جای گرفتهاند. اگر این توزیع درخواستها را در کشورهای مختلف بررسی کنیم، باز هم شاهد پیشگامی حوزه کسبوکار در تمامی بیست کشور برتر در گروه درآمدی بالا هستیم. کشورهایی همچون سوئد و ژاپن با ۹۷/۷ و ۹۶/۲ درصد، بالاترین رکورد را به خود اختصاص دادهاند که بیانگر یک سیستم نوآوری هدفمند و تحت هدایت شرکتهای فناور در این کشورها است. این آمارها در حالی است که کشورهای با درآمد متوسط شرایط نسبتاً متفاوتی دارند. از بین بیست کشور برتر از گروه متقاضیان دارای درآمد متوسط، تنها شش کشور (چین، تایلند، ترکیه، برزیل، بلغارستان و هند) دارای متقاضیان بیشتر شرکتی بوده و در مقابل، یازده کشور هم با متقاضیان فردی بیشتری روبرو بودهاند. در واقع، متقاضیان فردی در کشورهای مصر، ایران، اوکراین و ویتنام، بیش از ۸۰ درصد از درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۲۰ را به خود اختصاص دادهاند. شکل ۳، وضعیت کشورهای با درآمد بالا و متوسط را از منظر نوع متقاضی و سهم کسبوکارها نشان داده است. سهم ۹۶/۶ درصدی متقاضیان فردی ایرانی، جای بسی تأمل داشته و لزوم بازنگری در سیاستها و حمایتهای بیشتر از شرکتها و کسبوکارها را نشان میدهد.
شکل ۳- کشورهای با درآمد بالا و متوسط از منظر نوع متقاضیان (مقادیر ذکر شده سهم کسبوکارها میباشد.)
از منظر شرکتهای فناور برتر در زمینه ثبت درخواستهای «PCT»، هوآوی با بیش از ۵ هزار درخواست، برای چهارمین سال متوالی در صدر متقاضیان برتر قرار گرفته است. سامسونگ با حدود ۳ هزار درخواست در رده دوم جای داشته و میتسوبیشی الکتریک، «LG» و کوالکام هم، در ردههای بعدی جای دارند. پیشی گرفتن سامسونگ از میتسوبیشی و جهش بزرگ «LG» که در سال ۲۰۱۹ در رده دهم متقاضیان برتر قرار داشت (رشد ۶۷/۶ درصدی در سال ۲۰۲۰)، از نکات جالب این فهرست میباشد. در شکل ۴، ده شرکت برتر متقاضی درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۲۰ قابل مشاهده است.
شکل ۴- متقاضیان برتر سیستم «PCT» در سال ۲۰۲۰ میلادی
نگاهی اجمالی به فهرست شرکتهای برتر نشان میدهد که شرکتهای آسیایی با هشت نماینده، سلطه خود را در این حوزه به خوبی نشان دادهاند. تنها شرکتهای غیر آسیایی، کوالکام و اریکسون هستند که در مقایسه با سال ۲۰۱۹ (سه شرکت کوالکام، اریکسون و رابرت بوش)، یکی از سهمیههای خود را به رقبای آسیایی واگذار نمودهاند. علاوه بر این، اختلاف فاحش هوآوی با سایر رقبا هم، کاملاً مشهود بوده و تعداد درخواستهای این شرکت در مقایسه با سامسونگ، تقریباً ۷۶ درصد بیشتر است. این اختلاف فاحش و البته رشد ۲۳/۹ درصدی پروندههای هوآوی در سال ۲۰۲۰، چشمانداز مثبتی را برای این شرکت ترسیم نموده است.
در میان مؤسسات آموزشی و دانشگاهها نیز، چین و آمریکا همچنان به رقابت نزدیک خود ادامه میدهند. دانشگاه کالیفرنیا با ۵۵۹ درخواست در صدر دانشگاههای برتر قرار داشته و «MIT» و دانشگاه شنزن (Shenzhen University) هم در ردههای بعدی جای گرفتهاند. فهرست ۵۰ دانشگاه برتر، شامل ۱۸ دانشگاه آمریکایی، ۱۶ دانشگاه چینی، ۵ دانشگاه کرهای، ۴ دانشگاه ژاپنی، ۲ دانشگاه انگلیسی و یک دانشگاه از کشورهای هند، رژیم اشغالگر قدس، عربستان، سنگاپور و سوئیس است. حضور دانشگاه علم و فناوری ملک عبدالله در رده ۲۶ دانشگاههای برتر، از نکات جالب این فهرست به شمار میآید. در جدول ۱، ده دانشگاه برتر متقاضی درخواستهای «PCT» در سال ۲۰۲۰ قابل مشاهده است.
جدول ۱- دانشگاهها و مؤسسات آموزشی برتر سیستم «PCT» در سال ۲۰۲۰ میلادی
ج) حوزههای فناوری:
یکی دیگر از مزایای گزارش منتشر شده، امکان بررسی روند درخواستها از منظر حوزههای فناوری است. این کار، باعث میشود تا حوزههای با بیشترین سرمایهگذاریهای تحقیق و توسعهای شناسایی شده و مسیر آتی توسعه فناوری مشخص گردد. سازمان جهانی مالکیت فکری، حوزههای فناوری را به ۳۵ دسته مختلف تقسیمبندی نموده که در ذیل پنج دسته کلی مهندسی برق، ابزارآلات و وسایل سنجش، شیمی، مهندسی مکانیک و سایر حوزهها قرار میگیرند.
در این میان در سال ۲۰۲۰ میلادی، فناوری کامپیوتر با ۲۴.۳۳۴ درخواست، در صدر حوزههای برتر باقی مانده و ارتباطات دیجیتال و فناوری پزشکی، به ترتیب با ۲۲.۰۶۸ و ۱۷.۴۹۷ درخواست، در ردههای بعدی جای گرفتهاند. ماشینآلات الکتریکی و انرژی (۱۷.۳۶۳ درخواست) و اندازهگیری (۱۲.۶۹۹ درخواست)، دیگر حوزههای برتر را تشکیل میدهند که روی هم رفته، ۳۵/۵ درصد از کل پروندههای «PCT» در سال ۲۰۲۰ را به خود اختصاص دادهاند.
اگر متقاضیان برتر سیستم «PCT» را از منظر حوزه فناوری بررسی کنیم، اینچنین به نظر میرسد که شرکتهای فعال در حوزه ارتباطات دیجیتال، بیشترین سهم از فهرست ۵۰ فناور برتر را به خود اختصاص دادهاند. بهطور خاص، از ده شرکت برتر، شش شرکت (اریکسون، «Oppo»، هوآوی، «LG»، سامسونگ و کوآلکام) در این حوزه فعالیت میکنند.
د) عملکرد زنان:
یکی از موضوعات مورد علاقه دفاتر ثبت اختراع و سازمانهای بینالمللی نظیر وایپو، مشارکت زنان در فعالیتهای ثبت اختراع است. مطالعات زیادی در این زمینه انجام گرفته که عمدتاً بر روند افزایشی این مشارکتها و در عین حال سهم پایین زنان مخترع اشاره دارد. این نتیجه، در گزارش «PCT» سازمان جهانی مالکیت فکری هم مشهود است؛ بهطوری که در سال ۲۰۲۰، سهم زنان مخترع از درخواستهای «PCT»، برابر با ۱۶/۵ درصد (رشد ۰/۷ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹) میباشد. بنا بر آمار، از سال ۲۰۰۶ سهم مخترعین زن از پروندههای «PCT» کاملاً افزایشی بوده و تنها در سال ۲۰۱۱، با یک افت نسبی مواجه شده است.
در سال ۲۰۲۰، آمریکای لاتین و حوزه دریای کارائیب با ۱۹/۲ درصد و آسیا با ۱۷/۴ درصد، مشارکت بالاتر زنان مخترع در فعالیتهای سیستم «PCT» را نشان داده و آمریکای شمالی نیز دقیقاً منطبق بر میانگین کلی ۱۶/۵ درصدی بوده است. در سوی مقابل، اقیانوسیه (۱۴/۹ درصد)، اروپا (۱۴/۲ درصد) و آفریقا (۱۲/۱ درصد)، مشارکت کمتر زنان مخترع در ثبت درخواستهای «PCT» را شاهد بودهاند. در بین کشورهای متقاضی نیز، چین، کره جنوبی و اسپانیا، تنها کشورهای حاضر در فهرست بیست کشور برتر با حداقل یک پنجم مخترعین زن به شمار میآیند.
نکته جالب دیگر پیرامون فعالیت زنان مخترع در سیستم «PCT»، تفاوت محسوس نرخ مشارکت بنا به حوزه فناوری و ماهیت صنعت است. فناوریهای مرتبط با علوم زیستی، شیمی مواد غذایی، داروسازی، آنالیز مواد بیولوژیکی و شیمی آلی، بیشترین مشارکت زنان را به خود اختصاص دهند.
ه) نگاه به چند فاکتور عملکردی
فعالیتهای ثبت اختراع در سیستم «PCT» را میتوان از منظر فاکتورهای عملکردی این سیستم هم بررسی نمود.
اولین فاکتور، زبان درخواستهای ارائه شده میباشد. احتمالاً پس زمینه ذهنی اکثر افراد بر این است که بخش قابل توجهی از درخواستهای ثبت شده در سیستم «PCT» به زبان انگلیسی بوده و تعداد معدودی از آنها به زبانهای دیگر میباشند. این در حالی است که بنا بر گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری، تقریباً ۴۴ درصد از درخواستهای به ثبت رسیده در سال ۲۰۲۰، به زبان انگلیسی بودهاند. با توجه سهم بالای متقاضیان آسیایی بهویژه چین، رده دوم و سوم این فهرست در اختیار زبانهای چینی (۲۰/۳ درصد) و ژاپنی (۱۹/۲ درصد) بوده و پس از آن، زبانهای آلمانی (۶/۴ درصد) و کرهای (۶/۱ درصد)، در ردههای بعدی جای دارند. اگر فاصله زمانی بین ثبت درخواست و انتشار پروندههای «PCT» را در نظر بگیریم، احتمالاً پیشی گرفتن کره جنوبی از آلمان موجب خواهد شد تا در سالهای آتی، سهم پروندههای انتشار یافته به زبان کرهای از نمونههای آلمانی بیشتر گردد.
دومین فاکتور عملکردی، نرخ استفاده از سیستم الکترونیک «ePCT» است که طبق آمار تقریباً ۱۶ درصد از درخواستهای به ثبت رسیده در سال ۲۰۲۰ (بیش از ۴۴ هزار درخواست)، از این سیستم استفاده نمودهاند. این آمار، بیانگر رشد ۲۹/۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹ بوده و به نظر میرسد که این ابزار کارآمد، با استقبال بیشتر متقاضیان مواجه شده است. متقاضیان آمریکایی با ۱۰.۸۶۸ درخواست ثبت شده توسط «ePCT»، بالاترین نرخ استفاده را داشته و کره جنوبی (۵.۱۰۴ درخواست)، ایتالیا (۱.۹۶۶ درخواست)، هند (۱.۹۰۴ درخواست) و کانادا (۱.۸۳۲ درخواست) در ردههای بعدی جای دارند.
گفتنی است که تمامی بیست دفتر برتر دریافتکننده درخواستهای «PCT» (به جز آلمان و روسیه)، بیش از ۹۰ درصد از پروندهها را به صورت الکترونیکی دریافت نمودهاند که در این میان، سهم هفت دفتر، بیش از ۹۹ درصد است. رژیم اشغالگر قدس، سنگاپور، ترکیه و آمریکا تقریباً تمامی درخواستها را به صورت الکترونیکی دریافت نمودهاند!
در ارتباط با انتشار گزارشات جستجوی بینالمللی (ISR) در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۲۶۷ هزار گزارش توسط ۲۳ نهاد جستجوی بینالمللی صادر گردیده که در این بین، «EPO» با بیش از ۸۳ هزار گزارش در صدر قرار دارد. دفتر مالکیت فکری چین و دفتر ثبت اختراع ژاپن هم به ترتیب با حدود ۶۵ و ۵۰ هزار گزارش، در ردههای بعدی ایستادهاند. در مجموع، این سه نهاد تقریباً سه چهارم از کل گزارشات جستجوی بینالمللی را به خود اختصاص دادهاند.
ایران و «PCT»
ایران را میتوان از جمله کشورهای به نسبت موفق آسیایی دانست که با ۲۸۳ درخواست «PCT» در سال ۲۰۲۰ و افزایش ۲۵/۸ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹، در رده نهم کشورهای آسیایی قرار گرفته است. البته تفاوت فاحش با کشورهایی همچون عربستان و ترکیه بهعنوان رقبای منطقهای، میتواند زنگ خطری برای متولیان و سیاستگذاران در حوزه فناوری و نوآوری قلمداد گردد. لازم به تأکید است که نرخ رشد پروندههای «PCT» ایران بسیار بالاتر از میانگین ۴ درصدی در مقیاس جهانی و حتی رشد ۶/۴ درصدی کشورهای آسیایی است و همین امر، چشمانداز امیدوارکنندهای را برای کشور و جامعه مخترعین و فناوران آن پدید میآورد. در بین کشورهای آسیایی، تنها عربستان و مالزی، به ترتیب با ۷۳/۲ و ۲۶/۲ درصد، نرخ رشد بالاتری را به خود اختصاص دادهاند و ترکیه با رشد ناچیز ۰/۹ درصدی در سال ۲۰۲۰، بهبود عملکرد درخشانی از خود به جا نگذاشته است.
جدول ۲- عملکرد کشورهای آسیایی در ثبت درخواستهای «PCT» طی سالهای ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ میلادی