مقدمه:
توسعه و تجاریسازی اغلب اختراعات و فناوریهای نوظهور در کشورهای پیشرفته، این تصور غالب را ایجاد نموده که اختراع و نوآوری به کشورهای توسعهیافته و ثروتمندی همچون آمریکا، کشورهای اروپایی یا نهایتاً به برخی کشورهای آسیای جنوب شرقی نظیر ژاپن و کره جنوبی منحصر است. این در حالی است که جمله مشهور «اختراع به هیچ طبقه، نژاد، جنسیت و حتی سن و سال خاصی محدود نیست»، در مقیاس کلان هم صدق میکند: «اختراع و نوآوری به هیچ کشور، گروه یا شرکت خاصی منحصر نیست».
مصداق بارز این موضوع، شرکت «Saudi Arabian Oil Company» یا به عبارت سادهتر، آرامکو بهعنوان شرکت ملی نفت عربستان است که با توجه به برخورداری این کشور از ذخایر چشمگیر نفت و گاز و ایفای نقش بهعنوان یکی از بازیگران اصلی اوپک، منابع عظیمی در اختیار دارد. بررسیها نشان میدهد که آرامکو در قالب بهرهبردار اصلی منابع نفتی عربستان، از نوآوری و نقش آن در دستیابی به فناوریهای نوظهور غافل نشده و عملاً خود را بهعنوان یکی از شرکتهای پیشگام در این زمینه مطرح ساخته است. در این مقاله، از سلسله مقالات معرفی فناوران، با این غول صنعت نفت و گاز بیشتر آشنا شده و استراتژیهای ثبت اختراع آن را مورد بررسی و تجزیهوتحلیل قرار میدهیم.
آرامکو؛ نمادی از یک شرکت جهانی و منعطف در مقابل تغییرات فناورانه
کشورها هم مشابه با بنگاههای اقتصادی، برای رشد و توسعه خود به منابع کافی نیاز دارند. اگرچه بخش عمدهای از این منابع از طریق مالیات تأمین میشوند، اما منابع طبیعی و خدادادی کشورها و البته در پارهای مواقع، مقولاتی همچون گردشگری هم به سیاستگذاران و متولیان امر کمک میکند. یکی از منابع طبیعی که در اختیار کشورهایی مانند ایران، عربستان، روسیه، قطر و ونزوئلا قرار گرفته، نفت و گاز بوده که با توجه به تقاضای فزاینده برای انرژی و روند صعودی مصرف، این کشورها در زمره گروه کشورهای ثروتمند و دارای منابع مالی قابلملاحظه قرار گرفتهاند.
نکتهای که باید به آن توجه داشت، روند کاهش منابع نفت و گاز از یکسو و ظهور فناوریهای جایگزین از سوی دیگر است. به عبارت بهتر، مشکلات زیستمحیطی ناشی از سوختهای فسیلی، موجب شده تا توسعه و تجاریسازی منابع انرژی پاک در قالب انرژی خورشیدی، بادی، هستهای، هیدروژنی و ... در اولویت قرار گیرد. با وجود تجاریسازی بسیاری از این فناوریهای نوظهور (نظیر خودروهای الکتریکی)، اما هنوز هم نفت و گاز از مهمترین منابع انرژی جهان به حساب آمده و بدیهی است که توسعه نوآوریهای جدید برای افزایش بهرهوری و عملکرد فرآیندهای استخراج و بهرهبرداری از منابع غنی نفت و گاز، یکی از اولویتهای کشورهای فعال در این حوزه باشد. این نوآوریها، ایجاد ارزش افزوده بیشتر از منابع خام نفتی را هم هدف قرار میدهد که نتیجه آن، توسعه صنایع پتروشیمی و تولید محصولات جدید و فناورانه با استفاده از منابع فسیلی اولیه و نسبتاً کمارزشتر است.
آرامکو فعالیتهای خود را از سال ۱۹۳۳ میلادی و طی امضای یک موافقتنامه امتیاز انحصاری (Concession Agreement) بین عربستان و شرکت «Standard Oil Company (SOCAL)» کالیفرنیا آغاز کرد. برای آنکه امور مربوط به موافقتنامه با هماهنگی بیشتری انجام گیرد، یک شرکت تابعه هم تحت عنوان «Arabian Standard Oil Company (CASOC)» ایجاد شد.
پس از بررسیهای اولیه در صحرای عربستان، عملیات حفاری در سال ۱۹۳۵ میلادی آغاز گردید. اولین مانع، در همان ابتدای کار پدید آمد. حفاریها به هیچ نتیجهای نمیرسید و کمکم ناامیدی بین مهندسین «SOCAL» گسترش یافت. با این همه، ماکس استینک «Max Steineke»، زمینشناس ارشد شرکت، به لطف تجربه چندین و چند ساله خود، دستور داد تا حفاریها ادامه یافته و سرانجام در سال ۱۹۳۸، با آغاز استخراج کاملاً تجاری و مقرونبهصرفه نفت از چاه شماره هفت دمام (Dammam No. 7)، رونق هم به این شبهجزیره راه یافت. جالب است بدانید که این چاه را چاه رفاه (Prosperity Well) نام نهادهاند.
در کمتر از یک دهه، تولید نفت عربستان به شدت افزایش یافت و در سال ۱۹۴۹ میلادی، به ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید. این افزایش سریع، به معنای تلاش بیشتر برای توزیع مناسب و کارآمد بود. در سال ۱۹۵۰، پروژهای برای تکمیل ۱۲۱۲ کیلومتر خط لوله نفت به اجرا درآمد که شرق عربستان را به دریای مدیترانه متصل میکرد. این پروژه، زمان و هزینه صادرات نفت به اروپا را به شدت کاهش داد. در ادامه، میادین نفتی جدیدی کشف شد و تولید نفت خام هم افزایش یافت. عبور از رکورد یک میلیون بشکه در سال ۱۹۵۸ و دستیابی به تولید تجمعی ۵ میلیارد بشکه در سال ۱۹۶۲، از موفقیتهای آرامکو در آن دوران محسوب میشود.
دهه ۱۹۷۰ را میتوان تثبیت نام و نشان تجاری آرامکو دانست. این شرکت، نه تنها خود را بهعنوان یک نیروی اقتصادی مؤثر برای عربستان ثابت کرد، بلکه با تصاحب سهام و مالکیت ۱۰۰ درصدی آن توسط دولت عربستان، شرکت نفت عربستان سعودی (آرامکو) رسماً تأسیس شد. از همان سالها، شرکت به دنبال رشد و توسعه خود بهعنوان یکی از غولهای نفتی جهان بود و از همین رو، در سال ۱۹۸۹ با مشارکت «Texaco» آمریکا، «Star Enterprises» را بنیان نهاده و رسماً تبدیل به یک شرکت نفتی یکپارچه شد. این روند جهانیسازی، با افزایش روابط با شرکتهای نفتی مختلف و چندین سرمایهگذاری بینالمللی از جمله خریداری پالایشگاه در آمریکا، کره جنوبی، فیلیپین و یونان شدت یافت و عملاً آرامکو به یکی از بازیگران مؤثر در حوزه نفت و گاز جهان مبدل شد.
کمکم نوبت به نوآوری و استفاده از تکنیکهای پیشرفته برای تسریع فرآیند کشف و استخراج نفت خام رسید. آرامکو از این دوران بهعنوان «نیاز به فناوری» یاد میکند. یکی از نخستین تلاشهای آرامکو در این حوزه، توسعه نوعی شبیهساز با عنوان «POWERS» در سال ۱۹۹۷ میلادی بود که مدلسازی و پیشبینی عملکرد مخازن غولپیکر نفتی را ممکن میساخت و در ادامه، الهامبخش طیف وسیعی از نرمافزارهای شبیهساز آرامکو گردید.
با مشاهده مزایای چشمگیر پیشرفتهای فناورانه، مرکز تحقیق و توسعه آرامکو در سال ۲۰۰۰ میلادی تأسیس شد. این مرکز، پایهای برای ایجاد شبکهای از مراکز تحقیقاتی در سرتاسر جهان بود که با هدف افزایش بهرهوری فرآیند کشف و استخراج، کاهش هزینهها، افزایش ایمنی و حفاظت از محیطزیست کار میکنند.
گام بعدی در حوزه نوآوری، نوعی تغییر فاز و دگرگونی در آرامکو بود که برای دستیابی به چشمانداز تبدیل شدن به پیشروترین شرکت انرژی و مواد شیمیایی در جهان انجام گرفت. در اینجا، هدف متنوعسازی فعالیتها و عبور از بازارهای سنتی نفت و گاز برای ارزشافزایی از نفت در قالب محصولات شیمیایی جدید بود. بدیهی است که این حجم از نوآوری و سرمایهگذاریهای تحقیق و توسعهای، نیازمند چتر حفاظتی گستردهای بود که در قالب استراتژی مالکیت فکری جامع و همهجانبه آرامکو میسر شده است.
گفتنی است، هماکنون بالغ بر ۶۶۸۰۰ نفر در آرامکو مشغول به کار بوده و این شرکت با ارزش بازار ۱۸۹۷ میلیارد دلاری و داراییهایی به ارزش ۵۱۰ میلیارد دلار، در رده پنجم فهرست «Global 2000» فوربس در سال ۲۰۲۱ و بالاتر از شرکت مشهور اپل قرار گرفته است.
نگاه ویژه آرامکو به ثبت اختراع
همانطور که اشاره شد، آرامکو طی یک فرآیند تکاملی و پس از موفقیت در افزایش تیراژ تولید و سپس تقویت روابط خود با سایر بازیگران حوزه نفت و گاز، سعی داشته تا نوآوری را سرلوحه فعالیتهای خود قرار دهد. سرمایهگذاری تحقیقاتی چشمگیر و ابداعات ناشی از آن، به یک سبد قدرتمند از حقوق مالکیت فکری و بهطور خاص پتنت نیاز دارد که با نگاهی به فعالیتهای ثبت اختراع این شرکت، میبینیم که این موضوع کاملاً به وقوع پیوسته و حتی در سالهای اخیر، روند صعودی یافته است.
برای درک بهتر، فعالیتهای ثبت اختراع آرامکو در آمریکا را در نظر بگیرید. این شرکت در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۸۰ درخواست در دفتر ثبت اختراعات و علائم تجاری آمریکا به ثبت رسانده که طی یک روند به شدت صعودی، به ۷۲۶ درخواست در سال ۲۰۲۰ رسیده است. این رشد چهار برابری تعداد درخواستهای ثبت اختراع آرامکو، رده ۵۶ را بین متقاضیان ثبت اختراع در آمریکا، از آن این شرکت نموده است. این روند، در ارتباط با گواهیهای ثبت اختراع هم صادق است، بهطوری که تعداد «US» پتنتهای گرنت شده آرامکو از ۱۷۴ پتنت در سال ۲۰۱۶، به ۶۵۴ پتنت در سال ۲۰۲۰ (رشد ۳/۷۵ برابری) افزایش یافته است. جدول ۱، فعالیتهای ثبت اختراع این شرکتی نفتی عربستانی را طی سالهای اخیر به نمایش گذاشته است.
جدول ۱- فعالیتهای ثبت اختراع آرامکو
شاید یک مقایسه کوچک بین آرامکو و شرکت مشهور شل (Shell)، به نتایج خارقالعاده این شرکت در حوزه ثبت اختراع کمک بیشتری کند: «شل در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۱۸۶ درخواست ثبت اختراع در آمریکا به ثبت رسانیده که در مقایسه با ۱۸۰ درخواست آرامکو کمی بیشتر است. در همین سال، شل ۱۶۴ گواهی ثبت اختراع هم از «USPTO» دریافت نموده که کمی از آرامکو کمتر است. حال با گذشت تنها چهار سال، تعداد درخواستهای شل در سال ۲۰۲۰، به ۴۱ و گواهیهای ثبت اختراع هم به ۱۱۷ مورد رسیده که بسیار کمتر از آرامکو میباشد».
آرامکو یک شرکت بینالمللی و با چشمانداز جهانی است و همین عامل، موجب شده تا تمامی بازارهای بزرگ و جذاب را برای محصولات و فناوریهای خود مدنظر قرار دهد. یک نمونه دیگر از این بازارهای خارجی، کشورهای اروپایی هستند که فعالیتهای ثبت اختراع این شرکت را در دفتر ثبت اختراع اروپا (EPO) به دنبال داشته است. آرامکو در سال ۲۰۱۶ میلادی، ۹۱ درخواست اروپایی به ثبت رسانیده که این شرکت را در رده ۳۰۸ متقاضیان برتر قرار داد. این روند در سالهای بعدی به شدت افزایشی شده و به ۴۵۲ درخواست در سال ۲۰۲۰ (جایگاه ۴۴ متقاضیان برتر) رسید. بهطور مشابه، تعداد پتنتهای اروپایی آرامکو در سال ۲۰۱۶ میلادی ۲۷ مورد بوده که در سال ۲۰۲۰، به ۱۳۷ مورد افزایش یافت.
آرامکو در استراتژیهای مالکیت فکری خود، پیمان همکاری ثبت اختراع (PCT) را هم به کار گرفته تا علاوه بر کاهش هزینهها و تسهیل فرآیند ثبت اختراع، زمان لازم برای بررسی بیشتر اختراعات و پیگیری فرآیند ثبت آنها در سیستمهای پتنت مختلف را به دست آورد. این شرکت در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۴۳۵ درخواست «PCT» به ثبت رسانیده و به واسطه همین عملکرد چشمگیر، در رده «۶۰»ام شرکتهای برتر قرار گرفته است. جالب است بدانید که تعداد درخواستهای «PCT» این شرکت در سال ۲۰۰۵ میلادی، تنها ۱۷ مورد بوده و این روند صعودی، بیانگر استراتژی ویژه مدیران آن برای حفاظت از اختراعات و دستاوردهای نوآورانه شرکت در سط جهانی میباشد.
در پایان، شایان ذکر است که اطلاعات و آمارهای ارائه شده در این گزارش، در تاریخ بیست و یکم آگوست ۲۰۲۱ میلادی و از مجموعه وبسایتهای «IFI Claims»، «سازمان جهانی مالکیت فکری»، «فوربس» و «فورچون»، توسط کانون پتنت ایران استخراج شده و احتمال بهروزرسانی و تغییرات جزئی این اطلاعات در آینده وجود دارد.