وضعیت نوآوری ایران در گذر زمان
طی سال‌های اخیر، ایران برای گسترش فعالیت‌های دانش‌بنیان، حمایت از کسب‌وکارهای نوآورانه، تجاری‌سازی دستاوردهای فنی و تسریع مسیر صنعتی شدن، تلاشهای جدی داشته و برای پیشی گرفتن از رقبای منطقه‌ای خود، برنامه‌ریزی‌های زیادی انجام داده است. نمود این تلاش‌ها و برنامه‌ریزی سیاست‌گذاران حوزه علم و فناوری کشور را می‌توان در روند کاملاً صعودی ایران در حوزه نوآوری مشاهده نمود. این مسئله، در گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII) که ایران از رده ۱۱۳ در سال ۲۰۱۳ میلادی، به رتبه ۶۰ در سال ۲۰۲۱ رسیده، به خوبی مشهود می‌باشد.
در کنار روند کلی رو به بهبود، جایگاه ایران با فراز و فرودهای نسبی مواجه بوده و حتی در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۰، نزول‌هایی را هم تجربه نموده است. با این همه، گزارش اخیر گواهی از ثبت یک رکورد جدید برای وضعیت نوآوری در ایران بوده که با کسب امتیاز ۳۲/۹، جهش هفت پله‌ای و حضور در رده ۶۰ کشورهای نوآور جهان، عملکردی فراتر از انتظارات و سطح توسعه کشور را به دنبال داشته است. کسب این رکورد، آن هم در زمانی که تحریم‌‌های بی‌سابقه و ظالمانه‌ای بر کشور تحمیل شده و در عین حال کرونا ویروس بخش زیادی از کسب‌وکارها و زندگی روزمره مردم را با چالش جدی روبرو نموده، اهمیت دوچندانی می‌یابد.
شکل ۱، روند کلی عملکرد ایران در شاخص جهانی نوآوری را طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد. علیرغم اینکه عملکرد ایران در هر دو گروه شاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری رو به بهبود بوده، اما شواهد حکایت از آن دارد که روند امتیازی و جایگاه ایران در شاخص‌های ورودی، نسبت به شاخص‌های خروجی عقب مانده است. در سال ۲۰۱۳ میلادی، ایران در رده‌های ۱۰۷ و ۱۲۰ شاخص‌های ورودی و خروجی قرار داشته که پس از گذشت نزدیک به یک دهه، در سال ۲۰۲۱ خود را تا رده‌های ۸۶ و ۴۴ پیش برده است. این به معنای عملکرد نامتوازن ایران در شاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری بوده که در بردارنده نکاتی مثبت و منفی در کنار هم می‌باشد. در یک سوی ماجرا، عدم بهبود کافی در شاخص‌های ورودی (مؤسسات و نهادها، سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت‌ها، پیچیدگی بازار و پیچیدگی کسب‌وکار)، عملکرد ایران در نوآوری را با مشکل روبرو نموده و در نتیجه، نیازمند بازنگری، تعدیل و توجه جدی‌تر در برخی سیاست‌های مربوط به زیرشاخص‌های مرتبط می‌باشد. (جهت مطالعه بیشتر می‌توانید گزارش کامل را دانلود و مطالعه نمایید.)
شکل ۱- رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری طی سال‌های اخیر
اما در سوی دیگر ماجرا، اختلاف موجود حکایت از این واقعیت دارد که خروجی‌های نوآورانه ایران نسبت به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته بیشتر بوده است. شکل ۲ که ارتباط میان شاخص‌های ورودی و خروجی در اقتصادهای مختلف را به تصویر کشیده، این مسئله را به خوبی نشان داده است. اقتصادهایی که بالاتر از خط ترند قرار می‌گیرند، در واقع سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه صورت گرفته در حوزه نوآوری را با کیفیت بالاتری به خروجی تبدیل نموده‌اند. این مسئله، تأییدی بر این واقعیت است که ایران نسبت به سطح سرمایه‌گذاری صورت گرفته در حوزه نوآوری، خروجی‌های نوآورانه نسبتاً بیشتری داشته است.
شکل ۲- نسبت عملکرد در شاخص‌های ورودی و خروجی
نقاط ضعف و قوت ایران
شاخص جهانی نوآوری، کارنامه‌ای از عملکرد نوآوری ایران طی سال‌های اخیر ارائه نموده که طبیعتاً مجموعه در هم پیوسته و پیچیده‌ای از عوامل فنی، ساختاری، سیاست‌های فناوری و نوآوری و البته برخی فاکتورهای بیرونی (سیاسی، اقتصادی و ...) در آن أثرگذار بوده است. همانطور که در شکل ۳ مشخص است، بهبود چشمگیر جایگاه ایران، عمدتاً به لطف شاخص‌های خروجی، متشکل از خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه رخ داده است.
شکل ۳- رده‌بندی ایران در شاخص‌های هفت‌گانه «GII» در سال ۲۰۲۱
اگرچه عملکرد ایران فاصله چشمگیری نسبت به ده کشور برتر «GII 2021» دارد، اما در چهار شاخص سرمایه انسانی و پژوهش، زیرساخت، خروجی‌های دانش و فناوری و خروجی‌های خلاقانه، بالاتر از میانگین امتیاز کشورهای دارای سرانه درآمدی بالاتر از متوسط قرار گرفته است. این در حالی است که در سه شاخص نهادها و مؤسسات، پیچیدگی بازار و پیچیدگی کسب‌وکار، ایران امتیازی پایین‌تر از میانگین کشورهای مذکور کسب نموده است.برای اطلاع از عملکرد دقیق ایراد در هر یک از زیرشاخص‌های در نظر گرفته شده می‌توانید گزارش کامل را دانلود کرده و مطالعه نمایید.
لازم به تأکید است که ایران در میان ۳۷ کشور با سرانه درآمدی متوسط به بالا، رده سیزدهم را به خود اختصاص داده که در مقایسه با رده نوزدهم سال گذشته، پیشرفت خوبی به حساب می‌آید. علاوه بر این، ایران موفق به کسب رتبه دوم در بین ۱۰ اقتصاد آسیای جنوبی و مرکزی شده است (شامل کشورهای هند، ایران، قزاقستان، ازبکستان، سریلانکا، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، نپال و بنگلادش).
کانون به عنوان نهادی اثرگذار
کانون پتنت ایران به عنوان یک نهاد حمایتی برای ثبت اختراعات خارجی، به صورت کلی از طریق دو زیرشاخص تعداد درخواست‌های «PCT» و همینطور تعداد پتنت فامیلی‌ها، در شاخص جهانی نوآوری اثرگذار می‌باشد. تعداد کل درخواست‌های «PCT» ایران در سال‌های اخیر کاملاً صعودی بوده و از ۸۸ درخواست در سال ۲۰۱۷، به رکورد ۲۸۳ مورد در سال ۲۰۲۰ رسیده است. سهم ۱۸ درصدی کانون در آمار ۲۰۲۰ در حالی است که در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی، تنها ۲ و ۵ درخواست «PCT» مورد حمایت این نهاد قرار گرفته بود. شکل ۴، روند درخواست‌های «PCT» ایران، سهم کانون پتنت در آن‌ها و همچنین جایگاه ایران در زیرشاخص مرتبط در گزارش شاخص جهانی نوآوری را نشان می‌دهد.
شکل ۴- روند درخواست‌های «PCT» ایران طی سال‌های اخیر
لازم به ذکر است که بر اساس اطلاعات ارائه شده توسط وایپو در خصوص شش ماه نخست سال جاری میلادی، آمار درخواست‌های «PCT» ایران برابر با ۱۵۳ مورد بوده و ادامه همین روند ثبت تا پایان سال، می‌تواند به ثبت رکوردی جدید منتج شود. البته نقش کانون پتنت نیز در این رکورد جدید شایان ذکر بوده، به طوری که تنها تا ابتدای اکتبر سال جاری، رکورد ۵۱ ثبت درخواست تحت حمایت این نهاد در سال ۲۰۲۰ شکسته شده است.
تعداد پتنت فامیلی‌ها هم از دیگر زیرشاخص‌های زنجیره نوآوری است که در آن، ایران در سال ۲۰۲۱ در رده ۷۴ قرار گرفته است. وضعیت ایران در زیرشاخص پتنت فامیلی‌ها طی سال‌های اخیر و همچنین پتنت‌های گرنت شده تحت حمایت کانون پتنت ایران در دفاتر ثبت اختراع خارجی به عنوان یک پارامتر اثرگذار در آن، در شکل ۵ نشان داده شده است.
شکل ۵- جایگاه ایران در زیرشاخص پتنت فامیلی طی سال‌های اخیر، به همراه آمار گواهی‌های ثبت اختراع خارجی تحت حمایت کانون پتنت ایران
جایگاه ایران در منطقه
یکی دیگر از کارکردهای گزارش شاخص جهانی نوآوری، شناسایی نقاط ضعف و قوت هر کشور با توجه به وضعیت رقبا است. از این منظر، پیشگامی ترکیه به‌عنوان یکی از رقبای منطقه‌ای ایران و یا رتبه بسیار خوب امارات که به ترتیب در رده‌های ۴۱ و ۳۳ کشورهای نوآور جهان قرار دارند، زنگ خطری است که باید مورد توجه جدی سیاست‌گذاران و متولیان حوزه علم، فناوری و نوآوری ایران قرار گیرد.
همانطور که در جدول ۱ مشخص شده، ایران پس از کشورهای امارات، ترکیه و هند، در رده چهارم کشورهای منطقه قرار دارد. حضور امارات در صدر کشورهای منطقه، آن هم با حضور کشورهای بزرگی همچون هند، ایران و ترکیه، به خوبی ارزش فوق‌العاده تلاشهای این کشور کوچک حاشیه خلیج فارس در حوزه نوآوری را نشان می‌دهد. این کشور در رده‌های ۲۳ و ۴۷ شاخص‌های ورودی و خروجی نوآوری جای گرفته و صعود هشت پله‌ای آن در شاخص‌های خروجی، رتبه کلی را نسبت به سال قبل یک پله بهبود داده است.
جدول ۹- مقایسه عملکرد نوآوری ایران و کشورهای منطقه از منظر «GII 2021»
نکته جالب دیگر، جهش ده پله‌ای ترکیه در رده‌بندی کلی شاخص جهانی نوآوری در سال ۲۰۲۱ است که این کشور را بالاتر از هند، در جایگاه دوم کشورهای برتر منطقه قرار می‌دهد. فاصله بسیار نزدیک ایران و عربستان، از دیگر نکات مهمی است که نیاز به دقت بیش از پیشی دارد، خصوصاً که در گزارش سال قبل، عربستان در رده ۶۶ و ایران در رده ۶۷ قرار داشته و جهش هفت پله‌ای صورت گرفته در سال ۲۰۲۱، منجر به پیشی گرفتن ایران شده است.
برای دریافت گزارش کامل بر روی لینک کلیک نمایید.
