سلامتی بزرگترین نعمتی است که خداوند به انسان اعطا نموده است. این جمله شاید کلیشهای، با شیوع بیشتر ویروس کرونا و خطرات مرگباری که برای مردم در سرتاسرجهان داشته، بیشتر توسط همگان درک شد. بیشک خداوند نعمتهای فراوانی به انسان عطا نموده که کافی است در برابر آینه بایستیم و برخی از بزرگترین و بهترین آنها را در وجود خودمان ببینیم: دست، پا، چشم، گوش، بینی و ...! با این حال، برخی به دلیل مشکلات مادرزادی و برخی به واسطه حادثههای ناگوار، ممکن است با خللی در عملکرد یکی از اعضای بدن خود روبرو شوند. برای مثال، فردی در یک سانحه رانندگی و ضربه به ستون فقرات، قطع نخاع شده و کنترل پاهای خود را از دست میدهد. در چنین شرایطی چه باید کرد؟
احتمالاً با خود میگویید که راهحل مشکل، استفاده از یک صندلی چرخدار است. کاملاً درست است. امروزه از ویلچر یا صندلی چرخدار، برای رفع مشکل جابجایی معلولان و افرادی که به هر دلیلی نمیتوانند روی پای خود راه بروند، استفاده میشود. این امر، به حدی رایج و فراگیر شده که حتی در قالب رویدادهای ورزشی ویژه معلولان، از جمله پارالمپیک، انواع بازیهای با ویلچر، مانند بسکتبال معلولان برگزار میشود. آیا تا به حال با خود فکر کردهاید که صندلی چرخدار چگونه اختراع شد؟ چه کسی برای نخستین بار به فکر طراحی و ساخت این وسیله کاربردی افتاد؟ نخستین صندلی چرخدار تاریخ کدام است؟
بررسیها نشان میدهد که قدمت صندلیهای متحرک و چرخدار، به دوران باستان باز میگردد. یونانیان و چینیها، با ترکیب ابتدایی صندلی و چرخ، نوعی وسیله جدید ابداع نمودند که با کمی اغماض، میتوان آنها را نمونه اولیهای از ویلچرهای امروزی دانست. برای مثال، یونانیان باستان، برای انتقال افرادی که امکان راه رفتن نداشتند، از تختههایی که تعدادی چرخ در کنارههای آن تعبیه شده بود، استفاده میکردند.
شاید اولین صندلی چرخدار به معنای واقعی آن که البته به لطف سرنشین مشهور آن، در یادها مانده است، نمونهای است که در سال ۱۵۹۵ میلادی، برای فیلیپ دوم (Phillip II)، پادشاه اسپانیا ساخته شد. از سازنده این صندلی، هیچ اطلاعی در دست نیست؛ اما آنطور که در کتب تاریخی آمده است، این وسیله دارای پایههایی برای قرار گرفتن و استراحت پاها و همچنین دستهای برای حرکت دادن صندلی از سوی فرد دیگر بود. در ادامه و در سال ۱۶۵۵ میلادی، استفان فارفلر (Stephan Farfler)، توانست یک نمونه کاملتر از صندلیهای چرخدار تولید کند. این مخترع آلمانی که از دو پا فلج بود، پیشه اصلیش ساعتسازی بود. با این وجود، ذهن خلاق و نیازی که در خود میدید، به وی کمک کرد تا وی یک صندلی چوبی متحرک، شامل سه چرخ بسازد و بدین وسیله، میتوانست بدون کمک افراد دیگر، به جلو حرکت کند. این اختراع جالب، شبیهترین نمونه صندلیهای چرخدار به نمونههای مدرن فعلی (البته به جز سه چرخ آن!) به حساب میآید.
این وضعیت ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۷۸۳ میلادی، یک مخترع انگلیسی بهنام جان داوسون (John Dawson)، اقدام به ساخت یک صندلی چرخدار جدید و کاربردیتر از نمونههای قبلی نمود. به کمک این اختراع، عملاً استفاده از ویلچر به شکل رسمی در جامعه آن زمان انگلیس رایج شد. این ویلچر که با نام شهر محل زندگی داوسون به نام «Bath» شهرت یافته بود، دو چرخ بزرگ و یک صندلی نسبتاً کوچک داشت. طراحی ویلچر جدید بهگونهای بود که تمامی نسخههای قبلی را به حاشیه راند. تجاریسازی موفق این دستگاه و فروش چشمگیر آن، موجب شد تا استفاده از سایر انواع صندلیهای چرخدار منسوخ گردد. جالب اینجا است که با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این ویلچر، هنوز هم شکل کلی صندلیهای چرخدار به همان شکل است.
البته صندلی چرخدار ابداعی داوسون هم با ایراداتی روبرو بود که از آن جمله، میتوان به عدم راحتی نشیمنگاه آن اشاره نمود که به مرور و در دهههای بعدی، از سوی مخترعین و نوآوران دیگر، حلوفصل گردید. برای مثال، طی سالهای ۱۸۶۷ تا ۱۸۷۵ میلادی، ایده چرخهای لاستیکی توخالی روی رینگهای فلزی (مشابه با آنچه در دوچرخهها استفاده میشد)، نسل جدیدی از ویلچرهای سبک را به بازار عرضه نمود.
یکی دیگر از نقاط عطف توسعه و تکامل صندلیهای چرخدار، بهکارگیری نیرویی غیر از نیروی مکانیکی دستها برای حرکت دادن چرخها بود. این ایده، در سال ۱۹۱۶ میلادی و با تعبیه یک موتور نسبتاً کوچک بر روی ویلچر صورت گرفت که البته به دلیل طراحی ضعیف و محدودیت در استفاده آسان از آن، نتوانست با استقبال بازار مواجه شود. گام بعدی، تلاش برای جمع کردن و کوچکسازی ویلچر در مواقعی بود که نیازی به استفاده از آن نبود. این کار، به لطف هری جنینگز (Harry Jennings) و اختراع ویلچر فولادی تاشو در سال ۱۹۳۲ میلادی محقق شد که تقریباً ویلچرهای آن موقع را به نمونههایی با قابلیت ویلچرهای فعلی مبدل ساخت. جالب است که جنینگز، این اختراع منحصربهفرد را برای یکی از دوستان صمیمی خود به نام هربرت اورست (Herbert Everest) که نمیتوانست راه برود، طراحی کرد. آنها شرکت «Everest & Jennings» را برای تجاریسازی اختراعشان تأسیس کردند و تا سالها، بازار ویلچر را در انحصار خود گرفتند.
نوآوری بزرگ بعدی، صندلیهای چرخدار برقی بود که البته در سال ۱۹۱۶، اولین تلاش برای تجاریسازی آن با شکست مواجه شده بود. جرج کلین (George Klein) و تیم همکارش با حمایتهای شورای تحقیقات ملی کانادا، برنامهای برای کمک به جانبازان و آسیب دیدگان جنگ جهانی دوم راهاندازی کردند و در خلال تحقیقاتشان، اولین صندلی چرخدار برقی جهان را طراحی و تولید نمودند. نکته بسیار جالب اینکه این اختراع، در سال ۱۹۵۶ و توسط شرکت «اورست و جنینگز» که پیش از این ویلچرهای تاشو را به بازار عرضه کرده بودند، تولید انبوه شده و وارد بازار شد.
شاید آخرین تحول بزرگ در تاریخچه توسعه صندلیهای چرخدار را بتوان ایده کنترل ذهنی آنها دانست. جان دونوگو (John Donoghue) موفق به اختراع یک صندلی چرخدار منحصربهفرد شد که میتوانست بیماران با تحرک بسیار محدود را هم به زندگی و فعالیتهای اجتماعی بازگرداند. این افراد معمولاً نمیتوانند به شکل مستقل از ویلچر استفاده نموده و یا آن را با دستهای خود حرکت دهند. دستگاه ابداعی که «BrainGate» نام داشت، در مغز بیمار کاشته شده و به یک کامپیوتر متصل میشد تا بتوان دستورات ذهنی ارسالی از سوی کاربر را به دستگاههای توانبخشی و از جمله صندلیهای چرخدار انتقال دهد.